همه‌حواشی معمای شاه
محمدرضا ورزی بعد از تجربه‌ی چند فیلم تاریخی سراغ «معمای شاه» رفت تا سالهای حکومت محمدرضا پهلوی را روایت کند. روایتی که با حاشیه های زیادی همراه بود؛ از مستندات تاریخی گرفته تا حضور خواننده های لس آنجلسی در سریال. شب گذشته آخرین قسمت از معمای شاه پخش شد؛ به این بهانه مروری داریم بر حواشی این سریال پر سروصدا از آغاز تا پایان.
ورزی بعد از ساخت چند فیلم تاریخی سراغ «معمای شاه» رفت. سریال الف ویژه ای که قرار بود برهه ای مهم از تاریخ معاصر را روایت کند. روایتی که ورزی درآن به گفته خودش دنبال نسل چهارم انقلاب و دغدغه‌های فکری آنها بوده؛ با هدف بیان درست شبهاتی که برای این نسل به وجود آمده است.
اما این روایت ورزی آنقدر حاشیه داشت که اصل ماجرا گم شد و حالا با پایان سریال سؤال اینجاست که چه قدر از تصاویر معمای شاه قابلیت ماندگاری در ذهن مخاطب را داشت که قرار است از این به بعد برایش یادآوری شود یا اینکه چه اندازه نسل چهارم با انقلاب و جریانات منتهی به آن آشنا شدند؟ و سؤالات بسیاری که بازخورد مخاطب جوابش را مشخص می‌کند.
معمای شاه یکی از پرحاشیه‌ترین سریال‌هایی است که از صداوسیما پخش شده؛ دلیل اصلی اش هم داستان سریال است که دوره ای از تاریخ را که معاصر هم هست تصویر سازی می کند. باتوجه به اینکه محمدرضا ورزی به گفته خودش استناد به مدارک و اسناد زیادی را منبع داستانش قرار داده، اما در طول پخش سریال به بهانه های متختلف حواشی زیادی برایش ایجاد شد:
قسمت دوم سریال شروع گاف اول بود؛ دکتر وزیری با بازی سعید نیکپور در حال خوشنویسی این بیت شعر است که «یاعلی گفتیم و عشق آغاز شد» آنهم در سال 1318 زمانی که محمد رضا پهلوی ولیعهد ایران است.
اما شاعر این شعر معروف دکتر محمود اکرامی از شاعر معاصران است که در سالهای اخیر این شعر را سروده است.
روح الله خالقی
روح‌الله خالقی (استاد موسیقی ایرانی) سوژه بعدی برای گاف گیری بود؛ شخصیت «روح‌الله خالقی» استاد موسیقی را در قالب یک پیرمرد ۶۰ تا ۷۰ ساله در سریال می‌بینیم در حالی که طبق اسناد تاریخی مرحوم«روح‌الله خالقی» در سال ۱۳۲۰ نهایتاً ۳۵ سال سن داشته است. عکس‌هایی هم که از او در فاصله سالهای دهه 20 تا 40 وجود دارد هیچکدام چنین هیبت ضعیف و فرتوتی را نشان نمیدهد. ضمن آنکه استاد خالقی در سال1344 فوت کردند و حتی ضعیف‌ترین وضعیت جسمی او در زمان بیماری به این شکل نبوده است.
استفاده از وسایل، زودتر از زمان خودش
دکتر وزری و پسرش در ماهیتابه تفلون نیمرو می‌خورند در حالیکه در سال 1320 هنوز ظرف تفلون وجود نداشته است! اضافه کنید استفاده از پارچ و لیوان مدل امپراتور را در قسمتی دیگر؛ طرح و مدلی که در آن زمان اصلاً وجود خارجی نداشته است.
خواندن شعر «ای ایران» در 10 سالگی بنان
در حالیکه سال 1310 را می‌بینیم شعر «ای ایران» با صدای استاد بنان پخش می شود؛ یعنی سالی که 10 سال داشته. استاد بنان این شعر را در سال 1320 اجرا کرده است.
حاشیه خواننده ها
حضور خوانندگان لس آنجلسی در «معمای شاه» از حاشیه های جذاب برای مخاطب بود که با فاصله یکی دو دقیقه ای به سوژه شبکه های اجتماعی تبدیل شد. اولی تصویری از ابراهیم حامدی(ابی) بود؛ محمود قربانی با بازی سپند امیرسلیمانی به همراه غلامرضا پهلوی با بازی علی فرجام‌فر به کاباره‌ای می‌روند که ابراهیم حامدی در آنجا مشغول آواز خواندن است. دیدن این تصویر از تلویزیون بعضی از بینندگان را آنقدر شگفت زده کرد که سراغ تاریخچه شعر وخواننده رفتند!؛ برخی از کاربران فضای مجازی می‌گفتند که سازندگان سریال در انتخاب آهنگ دقت نکرده‌اند و زمان ساخت این آهنگ با زمان رویدادی که در سریال نشان داده می‌شوند، همخوانی ندارد. یعنی پنج سال زودتر از آنکه این آهنگ ساخته شود، ورزی آن را در قصه قرار داده است.
در ادامه حاشیه‌ها نوبت به حضور دومین خواننده پیش از انقلاب در تلویزیون رسید. «عبدالحسین ستارپور» مشهور به «ستار» که یکی از آهنگ‌هایش را برای درباریان پهلوی اجرا کرد. حضور این خواننده هم بلافاصله با واکنش مخاطب همراه شد؛ مخاطبینی گه حتی بیننده سریال نبودند.
در خبرها آمده بود قرار است به غیر از ابی و ستار بینندگان شاهد حضور خواننده‌های دیگر دهه ۵۰ که اکنون به خوانندگان لس‌آنجلسی معروفند هم باشند؛ خوانندگانی مثل داریوش و شاید هم افرادی دیگر. اما شایعه یا واقعیت این اتفاق نیفتاد.
حضور شخصیت ها در سالهایی که وجود ندارند!
پری بلنده یکی از شخصیت‌هایی است که در جریان کودتای ۲۸ مرداد مثل«شعبان بی‌مخ» در سرنگونی دولت مصدق از مهره‌های بسیار تأثیرگذار محسوب می‌شده است. این شخصیت را در جریان اتفاقات و درگیری‌های سال ۱۳۲۰ می‌بینیم این در حالی است که در آن سال‌ها خبری از این شخصیت در تاریخ نبوده و نقش این شخصیت را باید در کودتای سال ۱۳۳۲ پیدا کنیم نه سال ۱۳۲۰. جدای از زمان اشتباه حضور پری بلنده، او در آشوب‌های خیابانی شعارهایی علیه امینی می‌دهد این در حالی است که در آن زمان امینی هیچ سمتی نداشته و اصلاً معلوم نیست که چرا باید نوک پیکان آن توسط پری بلنده در سال ۱۳۲۰ به سمت او باشد.
کاخی که وجود خارجی نداشت
انتخاب لوکیشن و طراحی صحنه هم از گاف های معمای شاه جانماند؛ استفاده از بعضی وسایل که آن زمان نبوده مثل ماهیتابه تفلون شاید خیلی مهم نباشد اما انتخاب کاخ نیاوران در سالی که هنوز وجود خارجی نداشته چندان قابل توجیه نیست. در صحنه هایی که مربوط به سالهای 44 و 45 است شاه را در کاخ نیاوران می بینیم در حالیکه نیاوران سال 1352 ساخته شده است.
یک غلط املایی از دکتر مصدق
در بخشی از تاریخ «حسن سالمی» که نوه «آیت‌الله کاشانی» است نامه‌ای را به دکتر مصدق می‌رساند و مصدق بعد از آن پاسخی بسیار معروف و دو خطی را به نامه می‌دهد و در اصل نامه می‌نویسد: «مرقومه حضرت آقا به وسیله آقا حسن آقای سالمی زیارت شد. اینجانب مستظهر به پشتیبانی ملت هستم والسّلام» اما ما در نمایش این بخش در سریال معمای شاه تصویر دستان و دست خط مصدق را می بینیم که جواب نامه را می‌نویسد؛ اما در کمال تعجب به جای کلمه «مستظهر» از غلط رایج«مستحضر» استفاده می‌کند.
چند انتقاد
پشیمانی جعفر والی
چیزی که شاید بیش از پیش باعث بشود که گاف ها و کم و کاستی‌های این سریال بیش از پیش به چشم مخاطب بیاید این است که سازندگان سریال« معمای شاه» روایتگر برهه‌ای از تاریخ هستند که بسیاری از افراد حاضر در آن عصر، هنوز هم هستند و این برهه از تاریخ را دیده‌اند تا جایی که این حجم از تفاوت بعد از پخش سریال اعتراض«جعفر والی» بازیگر نقش«روح الله خالقی» را هم به همراه داشت و از بازی در این سریال ابراز پشیمانی کرد.
سریالی که قانع نمی کند
شهاب مرادی بابیان اینکه انتقادات فراوانی نسبت به سریال «معمای شاه» دارد، در قسمت های ابتدایی پخش سریال گفته بود: «من خودم نمی‌گذارم بچه هایم این سریال را تماشا کنند چون به نظرم نحوه به تصویر کشیدن روابط زن و مرد در این سریال تفاوتی با سریالهای شبکه های ماهواره ای غیرمجاز فارسی زبان ندارد. دوستان تصور میکنند با گفتن برخی دیالوگهای سطحی مردم باور می کنند شاه ضعیف و همجنس باز بوده است. اتفاقا این پدرسوخته خیلی هم از این جهت که همه دنیا پشت سرش بودند قوی بود و عظمت امام(ره) بود که چنین فردی را توانست شکست داد. به هر حال کمتر کسی با دیدن این سریال درباره بد بودن شاه قانع می‌شود حتی در موادری چون حجاب نیر باید بگویم حجاب همسر شاه در این سریال از حجاب خیلی ها مثلا مجریان صداوسیما بهتر است و در مجموع سریال فضایی واقعی از آن دوران به مخاطب ارائه نمیدهد. در مجموع در سریال های اخیر تاریخی تلویزیون شاهد تحریف تاریخ انقلاب هستیم و نقش بدنه روحانیت و جریان های مذهبی هیچ جای این سریال ها به تصویر کشیده نمی شود.»
نظارت دقیق و گسترده بر فیلم‌ها
آیت‌الله مکارم شیرازی نیز با اشاره به اثرگذاری فیلم‌ها بر زندگی مردم گفته بود: «فیلم‌ها می‌توانند در زندگی مردم اثرات زیادی بگذارند و گاهی محرک طلاق، رفاه‌زدگی و یا زندگی خوب باشند و باید مراقب این اثرات سوء بود. در فیلم معمای شاه نباید برای نمایش فساد جنسی دربار همه چیز را به نمایش گذاشت و یا زنان را با این جلوه‌ها در معرض عموم قرار داد و از موسیقی‌های آنچنانی استفاده کرد.
انتقاد دختر آیت‌الله طالقانی
اعظم طالقانی درباره اینکه سریال «معمای شاه» تا چه اندازه توانسته واقعیت شخص آیت‌الله طالقانی را به تصویر بکشد و تا چه حد با واقعیتی که شما از ایشان می‌‌شناسید، مطابقت دارد، گفته بود: «به طور کلی در این سریال عملکرد، مبارزات و فعالیت‌های آیت‌ا... طالقانی بسیار مختصر و خلاصه به تصویر کشیده شده است و حتی قسمت‌هایی از این سریال به دور از واقعیت است. این اعتراض بر این سریال وارد است که چرا برخی قسمت‌ها بیش از حد طولانی و به تفصیل است اما نهضت آزادی (جبهه ملی اول و جبهه ملی دوم) این قدر کوتاه و تبعیض‌آمیز به تصویر کشیده شده‌اند. بنابراین در بهترین حالت می‌توان گفت که این سریال شصت درصد با واقعیت آیت‌الله طالقانی مطابقت دارد. برای مثال در این سریال نشان داده می‌شود که هنگامی که ماموران به خانه ایشان حمله میکنند، ایشان به صورت مامور سیلی می‌زنند و مامور در حوض منزل می‌افتد؛ در حالی که این موضوع به هیچ وجه واقعیت ندارد. من این موضوع را از کسانی که آن هنگام در منزل حضور داشتند، پیگیری کردم و به این نتیجه رسیدم که هرگز چنین اتفاقی نیفتاده و ماموران کاملا مسلح در حیاط و پشت‌بام منزل ایستاده بودند.»
تصویرهای بدون روح
اتفاقات مهمی که در طول نمایش معمای شاه شاهدش هستیم کم نیست؛ از کودتای 28 مرداد گرفته تا 22 بهمن 57. اتفاقاتی که هر کدام به تنهایی عاملی مهم در رسیدن به پیروزی انقلاب بوده؛ اما آنچه از دهه 50 می بینیم تنها چند دیالوگ، تعدادی تصویر مستند و نهایت سکانسی دو سه دقیقه ای از یک اتفاق مهم و با وجود تعداد زیاد بازیگران و هنروران و بودجه صرف شده از اتفاقات مهم حتی یک تصویر ماندگار هم وجود ندارد.
با وجود اینکه هرچه به زمان پیروزی انقلاب نزدیک تر می شویم تظاهرات ها و اجتماعات مردمی مهم تر می شود اما ظاهرا تیم محمدرضا ورزی تلاش کمتری برای بازسازی واقعه داشتند ؛ اتفاقی که در قسمت های پایانی نتیجه اش این شده:خیلی از راهپیمایی انقلابی مردم از زاویه نگاه شخصیت ها در قالب دیالوگ و استفاده از تصاویر مستند نشان داده می شود.
