تعیین اهداف آموزشی در طرح درس

چگونه برای دروس خود، اهداف آموزشی بنویسیم؟

یکی از مهم ترین قدم ها در مسیر طراحی درس، تعیین اهداف آموزشی است. تعیین اهداف آموزشی نه تنها به اساتید کمک می کند، دقیقا برنامه درسی خود را تعیین کنند و فعالیت های آموزشی را بر اساس اهداف درس تنظیم نمایند بلکه به دانشجویان نیز کمک می کند، انتظارات استاد را شناخته و برنامه تحصیلی خود را بر اساس اهداف درس مشخص کنند.

چرا تعیین اهداف آموزشی مهم است؟

 کمک به طراحی درس: طراحی هر درسی بعد از تعیین موضوع، با تعیین اهداف آموزشی دنبال می شود. اهداف هر درس به استاد کمک می کند که دقیقا تعیین کند از ارائه درس چه هدفی را دنبال می کند و دانشجویان پس از پایان دوره به چه قابلیت هایی باید دست پیدا کرده باشند.

کمک به ارزشیابی دانشجویان: ارزشیابی درسی که به درستی طراحی شده باشد و اهداف آموزشی مشخصی دارد، نه تنها دشوار و چالش انگیز نیست بلکه ارزشیابی و امتحان، هم برای استاد و هم برای دانشجو قابل پیش بینی و برنامه ریزی است. در دروسی که اهداف آموزشی مشخصی ندارند، معمولا دانشجویان نمی دانند چطور باید آن را مطالعه کنند و چه مواردی را یاد بگیرند. از طرف دیگر اساتید نیز نمی دانند کدام بخش های درس از اهمیت بیشتری برخوردار است و تاکید و تمرکز بر یادگیری در کدام قسمت های درس باید صورت گیرد. اما درسی که اهداف آموزشی مشخص و از پیش تعیین شده ای دارد، هم به اساتید و هم به دانشجویان درک اولیه ای از مفاد امتحانی و نحوه ارزشیابی درس ارائه می کند.

تسهیل یادگیری: وقتی اهداف آموزشی دروس مشخص نیست معمولا دانشجویان نمی دانند چه مواردی را یاد بگیرند و چگونه یادگیری خود را در عرصه عمل به کار گیرند. استاد با تعیین اهداف آموزشی به دانشجویان کمک می کند یادگیری خود را از طریق فعالیت ها و جلوه های رفتاری مشخصی بروز دهند از این طریق نه تنها قابلیت سنجش و پیگیری یادگیری دانشجویان تسهیل می شود بلکه دانشجویان نیز می آموزند که دانش، بینش و مهارتی که کسب کرده اند را در قالب رفتارهای قابل سنجش و ارزیابی نشان دهند و در عمل به کار گیرند.

اهداف کلی و اهداف جزئی

کارشناسان حوزه آموزش اعتقاد دارند اهداف آموزشی به دو گروه اهداف کلی و اهداف رفتاری تقسیم می شوند. اهداف کلی، اهداف نهایی درس هستند یعنی اهدافی که طراح درس علاقمند است دانشجویان پس از گذراندن درس، قابلیت انجام و تحقق آنها را داشته باشند. در واقع اهداف کلی، توشه ای است که دانشجو از گذراندن یک درس با خود خواهد برد و در زندگی استفاده خواهد کرد. اهداف رفتاری، اهداف جزئی تری هستند که در جهت نیل به اهداف کلی تعیین می شوند. به عبارت دیگر اهداف رفتاری، مراحل رسیدن به اهداف کلی را بازگو می کنند. برای مثال اگر هدف کلی یک درس، ایجاد قابلیت تفکر انتقادی باشد، اهداف رفتاری درس می تواند شامل مطالعه متون مختلف، سنجش اعتبار نویسنده، بررسی اعتبار منابع و یا مباحثه در کلاس درس باشد. بنابراین اهداف رفتاری یا جزئی، بیشتر متضمن فعالیت های آموزشی درس در جهت نیل به اهداف کلی هستند.

مثال:

هدف کلی:

دانشجو پس از پایان درس باید قادر باشد، یک موقعیت اخلاقی را در مناسبات اجتماعی تحلیل کند.

اهداف جزئی:

-    دانشجو یک داستان در مورد چالش اخلاقی را می خواند.

-    دانشجو در گروه خود در مورد داستان بحث می کند.

-    دانشجو نظر خود را در قالب یک مقاله می نویسد.

چگونه اهداف آموزشی بنویسیم؟

اهداف آموزشی باید در قالب جملات روشن با افعال ساده و فعال نوشته شوند. باید حتی المقدور از افعال کلی و غیر قابل اندازه گیری مانند "آموختن"، "دانستن"، "فهمیدن" و غیره اجتناب کرد و افعال قابل مشاهده و ارزیابی را جایگزین کرد مانند "فهرست کردن"، "نام بردن"، "درست کردن"، "اندازه گیری کردن"، "محاسبه کردن" و غیره.

مثال:

هدف کلی:

دانشجو پس از گذراندن درس باید قابلیت تطبیق نظریه تکامل را در موقعیت های جدید کسب کند.

اهداف جزئی:

-    دانشجو باید بتواند نظریه تکامل را توضیح دهد.

-    دانشجو باید بتواند نظریه تکامل را در قالب چند مثال توصیف کند.

-    دانشجو باید بتواند مصادیق تائید نظریه تکامل را در طبیعت پیدا کند.

عوامل موثر بر تعیین اهداف آموزشی

دانش پیشین دانشجویان: یکی از عواملی که بر تعیین اهداف آموزشی درس، موثر است میزان اطلاعات پیشین دانشجویان در زمینه درس است. اگر برای مثال شما درس فیزیک 2 را تدریس می کنید واضح است که میزان تسلط دانشجویان به مباحث فیزیک 1 باید مد نظر قرار گیرد. اما در صورتی که درسی که ارائه می کنید مستقیما، به پیش نیاز خاصی وابسته نیست، در این صورت باید اطلاعات پیشین دانشجو را در زمینه مورد تدریس از طرق دیگری بسنجید. برای مثال با یک امتحان ساده در جلسه اول یا با برگزاری یک جلسه پرسش و پاسخ در آغاز ترم می توانید میزان اطلاعات پیشین دانشجویان را تخمین بزنید. در صورتی که متوجه شدید دانشجویان اطلاعات زمینه ای کافی ندارند از جمله اهداف آموزشی درس شما باید یادآوری مباحث دروس قبل و پیش نیازها باشد.

زمان: زمانی که برای تدریس در نظر دارید نقش مهمی بر تعیین اهداف آموزشی درس دارد اگر شما مشغول طراحی درسی هستید که قرار است یک ترم تحصیلی مثلا برابر با 14 الی 18 هفته تدریس شود، اهداف آموزشی بلند مدتی تعریف خواهید کرد اما در صورتی که جلسات کوتاهی دارید و یا یک جلسه کارگاه آموزشی، بنابراین باید اهداف درس را منطبق با زمانی که در دسترس دارید تعیین نمائید.

مباحث مهم درس:  هر درس لاجرم از موضوعات مختلفی تشکیل شده است و اصولا ماهیت علم چنین است که بسیار وسیع و دامنه دار است از این رو باید دقت کنید در تعیین اهداف آموزشی روی مباحث مهم و کلیدی تاکید کنید. دقیقا قابلیت هایی را در نظر بگیرید که در زمینه درس، مهم تر از بقیه هستند یا برای زندگی، کار یا تحصیل دانشجویان بیشترین تاثیر را دارند. اهداف آموزشی را بر اساس موضوعات مهم تعریف کنید و از حواشی دیگر صرف نظر کنید.

تعیین اهداف آموزشی بر مبنای طبقه بندی شناختی بلوم

یکی از فراگیرترین روش ها برای تعیین اهداف درس، منطبق کردن اهداف بر اساس طبقه بندی شناختی بلوم است. به باور بلوم، یادگیری مراحل مختلفی دارد که به صورت پلکانی عمق یادگیری را بیشتر کرده و به فراگیری ماندگار می انجامند. طبقه بندی بلوم شش سطح دارد (حافظه، فهمیدن، کاربرد، تجزیه و تحلیل، ترکیب و ارزیابی)  البته این نظریه در سال های اخیر توسط تعدادی از روان شناسان تربیتی مورد بازنگری قرار گرفته و نسخه به روز شده ای از طبقه بندی شناختی بلوم امروزه عرضه شده که بیشتر مورد توجه روان شناسان آموزشی قرار دارد. در این طبقه بندی، تفکر به دو سطح پائین و بالا تقسیم شده است. در تفکر سطح پائین، ذهن انسان درگیری اندکی با اطلاعات کسب شده دارد و یادگیری بیشتر در سطح حافظه باقی می ماند. در سطح تفکر پائین مراحل یادگیری به "به خاطر سپردن" و "فهمیدن" محدود هستند. جالب است بدانیم که بسیاری از منتقدین نظام آموزشی بر این باورند که بسیاری از دروس ما چه در سطح ابتدایی و چه دانشگاهی، بر اساس سطح تفکر پائین طراحی شده اند و تکیه بیش از حد بر محفوظات و به خاطر سپردن بدون درگیر شدن ذهن با موضوع، مشکل بسیاری از دروس است.

در تفکر سطح بالا، چهار مرحله وجود دارد "کاربرد"، "تجزیه و تحلیل"، "نقد و ارزیابی" و "آفرینش". در طراحی دروس به مدرسان پیشنهاد می شود که هر چه بیشتر دانشجویان را با مراحل سطح بالای تفکر درگیر کنند به این وسیله که اهداف آموزشی را از صرفا اتکا به حافظه به سمت فعالیت های درگیر کننده ذهن با موضوع از قبیل کاربرد در عمل، تجزیه و تحلیل، نقد و ارزیابی و خلق و آفرینش یک اثر جدید پیش ببرند. در این صورت یادگیری از حافظه کوتاه مدت به حافظه بلند مدت منتقل شده و یادگیری ماندگار و بلندمدتی در ذهن دانشجو ایجاد می شود.

چند مثال

اهداف آموزشی بر اساس طبقه بندی یادگیری بلوم (نسخه بازنگری شده)

(مرحله 1:به خاطر سپردن): دانشجو باید بتواند اسامی عناصر جدول مندلیف را به خاطر سپارد.

(مرحله 2: فهمیدن): دانشجو باید بتواند قانون جاذبه را به زبان خود توضیح دهد.

(مرحله 3: کاربرد): دانشجو باید بتواند یک برنامه به زبان پاسکال بنویسید.

(مرحله 4: تجزیه و تحلیل): دانشجو باید بتواند عوامل شکست آلمان در جنگ جهانی اول را تحلیل کند.

(مرحله 5: نقد و ارزیابی): دانشجو باید بتواند نظریه تکامل داروین را نقد کند.

(مرحله 6: خلق و آفرینش): دانشجو باید بتواند یک قطعه موسیقی بدیع بسازد.

مرکز یادگیری سایت تبیان