تجلی معماری و هنر اسلامی در مساجد تاریخی تهران

مساجد به عنوان یکی از مهم ترین نهادهای اجتماعی در گذشته عموماً نقش محوری و مرکزی را در شهرها ایفا می کردند و به گواه تاریخ بسیاری از تحولات اجتماعی از مساجد سرچشمه گرفته است. در تهران نیز مساجدی که از آنها با عنوان مساجد تاریخی یاد می شود، هم دارای قدمت مشخص و ثبت شده‌ای هستند و هم در دوره های مختلف در متن تحولات اجتماعی، فرهنگی و مذهبی نقش انکارناپذیری را بر عهده داشتند.

مسجد جامع بازار تهران ( جامع عتیق)

مسجد جامع در مرکز بازار و نزدیک مسجد امام خمینی(ره) قرار دارد. فاصله بین این مسجد و مسجد امام خمینی(ره) را بازار بین الحرمین  می گویند. تاریخ دقیق ساخت این مسجد مشخص نیست ولی از شواهد چنین استنباط می شود که در عهد شاه عباس دوم، در سال 1074هجری قمری به اهتمام فردی به نام "رضی الدین" ساخته شده باشد.

معماری مسجد ایرانی و اسلامی است‌. شبستان دارای حیاط کوچکی در جانب شمال است که در سال 1289 هجری قمری کتابخانه ای‌ به سبک جدید با سقف‌های شیب‌دار بر روی شبستان احداث شده است‌. این بنا در سال 1377 در فهرست آثار ملی ثبت شده است‌.

مسجد خان مروی

مسجد و مدرسه‌ی خان مروی از اماکن مذهبی و تاریخی منطقه ١٢ شهر تهران است. مسجد و مدرسه خان مروی را حاج محمدحسین خان ملقب به فخرالدوله ملقب به فخرالدوله والی مرو در زمان سلطنت فتحعلی شاه بنا کردم به همین دلیل این مدرسه را خان مروی نامیده‌اند. این مدرسه به نام فخریه نیز مشهور است. این مجموعه شامل مسجد با صحن بزرگ، حجره‌ها و طاق‌نماهای اطراف صحن است. در سمت شمال صحن، ایوان بزرگ و مدرسه قرار دارد. بنا دارای تزئینات کاشی‌کاری و کتیبه‌هایی حاوی اشعال عالمانه است. نام فتحعلی شاه و فخرالدوله در این کتیبه آمده است. تاریخ بنا در کتیبه، سال ١٢٣١ هجری قمری را نشان می‌دهد. فخرالدوله حاکم مرو در سال ١٢۴٠ هجری قمری در تهران مدرسه‌ای ساخت و برای اداره آن موقوفات بسیاری را وقف کرد و چون به خان مروی معروف بود این مدرسه نیز به مدرسه مروی شهرت یافت. فخرالدوله کتابخانه‌ای برای مدرسه فراهم آورده که هم‌اکنون نیز پابرجاست و بیش از ٢ هزار جلد کتاب خطی دارد. در میان کتاب‌های کتابخانه مدرسه خان مروی نسخه‌های نفیس و نادر بسیار از جمله نسخه‌ای از خمسه نظامی که مجالسی از نقاشی اثر قلم استاد کمال‌ادین بهزاد وجود دارد و از نفاسیل جهان به شمار می‌رود. گفتنی است؛ برای بازدید از مسجد و مدرسه خان مروی می‌توانید به کوچه مروی در خیابان ناصر خسرو مراجعه کنید.

مسجد امام خمینی ( سلطانی)

این مسجد با قدمتی حدود 180 سال از زیباترین مساجد تاریخی تهران است. بانی آن ، فتحعلی شاه بود و از این رو در آغاز آن را مسجد شاه می نامیدند.  بنابر شواهد تاریخی این دومین مسجد جامع بزرگ شهر تهران بعد از مسجد جامع بازار یا جامع عتیق بود.

بنابر کاشی نوشته ها و کتیبه هایی که در ایوان جنوبی مسجد به جای مانده، زمان تقریبی شروع ساخت این مسجد سال 1222 یا 1224هـجری قمری است. در سال 1307 هـجری قمری به دستور ناصرالدین شاه قاجار، درِ اصلی در جهت شمال تعمیر، و نیز به دستور وی دو مناره در دو طرف گل دسته مسجد ساخته شد.

بنابراین تکمیل کننده اصلی این مسجد ناصرالدین شاه قاجار بوده است. این مسجد، بنایی چهار ایوانی است که شبستان های اصلی آن در جبهه جنوبی قرار دارد و معماری کلی و نیز پاره ای از جزئیات آن از مسجد وکیل شیراز گرفته شده است .

مسجد حضرت سیدالشهداء ( مسجد معزالدوله)

مسجد حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) در سه راه امین حضور، خیابان ایران واقع است. این مسجد از بناهای خیریه "محمد اسماعیل میرزا معزالدوله" نوه عباس میرزا نایب السلطنه فتحعلی شاه قاجار به شمار می رود. این بنا براساس وقف نامه سنگی داخل مسجد، به وسیله همسر او حاجیه خانم فرخ لقا در سال 1317 هجری قمری ساخته شد.

در ورودی و اصلی بدون تغییری در بافت قدیم آن، در قسمت شمال غربی مسجد قرار دارد. این در به یک هشتی زیبا راه دارد و با یک پیچ به حیاط مسجد ختم می شود. در سمت شرق و شمال مسجد سقاخانه و پنج مغازه وقفی مسجد جای دارد. ضلع جنوب حیاط با ایوانی مسقف با عبور از سر در وارد شبستان می شود.

شبستان دارای محرابی با تزئینات کاشیکاری شده است. شمال غرب حیاط دارای حجره های متعددی است که برای سکونت طلاب یا احتمالاً امام جماعت مسجد در نظر گرفته شده است. سمت چپ هشتی، اتاقی است که در گذشته مشهور به مَدرس ( محل تدریس ) بود و اکنون کتابخانه مسجد است.

مسجد آیت الله مطهری (مسجد سپهسالار)

مسجد سپهسالار که امروز با نام مسجد آیت‌الله مطهری نیز شناخته می‌شود یکی از مساجد بزرگ شهر تهران است. این مسجد که همراه مدرسه‌ای به همین نام است در کنار مجلس شورای ملی در میدان بهارستان تهران واقع است.

بانی ساخت این مسجد میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی صدراعظم دوره ناصرالدین شاه قاجار بود . مدرسه و مسجد سپهسالار پس از مدرسه چهارباغ اصفهان از بزرگترین و باشکوه‌ترین بناهای مذهبی در ایران بشمار می‌رود. سپهسالار در سال 1296 هجری قمری بنیانگذاری این ساختمان را آغاز کرد و چون در سال 1298 در مشهد درگذشت، برادرش یحیی خان مشیرالدوله در تکمیل و اتمام این بنا همت گماشت و پس از درگذشت وی قسمتی از ناتمامیها و تزیینات تدریجاً بوسیله نائب التولیه‌های وقت انجام یافت .

ساخت هسته اصلی بنا نزدیک به پنج سال به درازا کشید که طراحی مسجد را مهندس مهدی خان ممتحن‌الدوله شقاقی انجام داده و معمار آن حاج حسن قمی بوده‌ است.

مسجد حاج سید عزیزالله

در داخل بافت قدیمی بازار تهران، مسجد حاج سید عزیزالله مربوط به قرن سیزدهم هجری قمری قرار دارد. صحن و شبستان این مسجد مزین به کاشی های معرق است.

مساحت این مسجد حدود 1500 متر مربع و با دو باب حجره کنار آن از موقوفات مرحوم "حاج سید عزیزالله" است. بر کاشی های شمال مسجد نام "سلطان صاحبقران فتحعلی شاه" نقش بسته است. از کتیبه‌های جنوب و شرق که دارای تاریخ 1310 هجری قمری است، مشخص می شود که قسمت شمالی از سه ضلع دیگر قدیمی تر است.

در دالان مسجد که رو به سوی بازار دارد، سنگابی ( محلی سنگی که از آن آب خارج می شود ) نصب شده که بر آن نوشته شده : "نوشید جام آب و بگویید به صد نوا ، لعن خدا به قاتل مظلوم کربلا. سنه 1327 یا ابا عبداله الحسین علیه السلام ". این مسجد در سال 1334 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد جزایری

محله بازار و پانزده خرداد یکی از محله‌های قدیمی تهران است که در آن مساجد تاریخی نیز به چشم می‌خورد. یکی دیگر از این مساجد، مسجد جزایری است که در انتهای بازار عباس‌آباد واقع شده است. نسب بسیاری از امام جماعت‌های این مسجد به نسل جزایری می‌رسد و از جمله آنها می‌توان به مرحوم آیت‌الله سید نصرا... جزایری، سید محسن جزایری، سید صدرالدین جزایری، سید محمد علی جزایری و .... اشاره کرد. در این مسجد یک آبدارخانه، انبار، بالکن وسیع 100 متری به چشم می‌خورد. پیشنهاد ما به شما این است، اگر گذارتان به بازار افتاد و در محله عباس‌آباد بودید، می‌توانید برای عبادت به جای رفتن به مسجد امام یا مسجد جامع، سری به مسجد جزایری بزنید.

مسجد و مدرسه فیلسوف الدوله

این مسجد- مدرسه را میرزا کاظم فیلسوف الدوله پزشک مشهور دوره ناصری، متوفی به سال 1323 هـ . ق ساخته است. این بنا در خیابان شهید مصطفی خمینی در کنار امامزاده سید اسماعیل قرار دارد. پیرامون صحن را 12 حجره و دو ایوان احاطه کرده و در جبهه مقابل ورودی شبستانی ستون دار وجود دارد که برای برگزاری مراسم نماز از آن استفاده می شود. ورودی بنا مسیری غیرمستقیم به صحن دارد و در آن عناصری چون جلوخان، هشتی، دالان و ایوان به کار رفته است. از ویژگی های این بنا وجود مقبره بانی آن در کنار حیاط بسیار کوچک پشت صحن است. کاشی کاری های ظریف و کاربندی های زیبا از دیگر مشخصه های مسجد فیلسوف الدوله است. چنین به نظر می رسد که دو منار واقع در دو سوی ورودی بنا به صورت ناتمام رها شده باشد.

مسجد و مدرسه فیلسوف الدوله از اماکن مذهبی و تاریخی منطقه ۱۲ شهر تهران است. این مسجد توسط میرزا کاظم فیلسوف الدوله پزشک مشهور دوره ناصری متوفی سال ۱۳۲۳ هجری قمری ساخته شده است. این بنا در خیابان مصطفی خمینی در کنار امامزاده سید اسماعیل (علیه السلام) قرار دارد. پیرامون صحن را ۱۲ حجره و دو ایوان احاطه و در جبهه مقابل ورودی شبستانی ستون دار وجود دارد که برای برگزاری مراسم نماز از آن استفاده می شود. ورودی بنا مسیری غیر مستقیم به صحن دارد و آن عناصری چون جلوخان، هشتی، دالان و ایوان به کار رفته است.

از ویژگی های این بنا وجود مقبره بانی آن کنار حیاط بسیار کوچک پشت صحن است. کاشی کاری های ظریف و کاربندی های زیبا از دیگر مشخصه های مسجد فیلسوف الدوله است. چنین به نظر می رسد که دو منار واقع در دو سوی ورودی بنا به صورت ناتمام رها شده است. گفتنی است، برای بازدید مسجد و مدرسه فیلسوف الدوله می توانید به خیابان مصطفی خمینی، بین چهار راه سیروس و مولوی، جنب امامزاده سید اسماعیل (علیه السلام) مراجعه کنید.

مسجد معیرالممالک

مسجد و حوزه علمیه معیرالممالک، از بناهای دوره قاجاریه تهران است که در شرایط مناسب حفاظتی و مرمتی قرار ندارد. رانش دیواره‌های خارجی، تاسیسات نامناسب، رطوبت و تخریب بخش‌هایی از مناره‌ها عمده‌ترین آسیب‌هایی به‌شمار می‌رود که بلندترین گنبد آجری تهران مورد تهدید قرار داده است.

در اراضی واقع در محله ی سنگلج تهران خانه هایی وجود داشت که متعلق به ((معیّرالممالک)) بود، در سال 1284 ه.ق معیّرالممالک شروع به احداث بناهای عمومی در این محله کرد. از جمله بناهای احداث شده توسط ایشان مسجد و مدرسه و آب انبار می باشد، که در اراضی فوق در باغ معییرالممالک بنا نهاده شده است که فعلاً به صورت مجموعه فرهنگی مذهبی پا برجاست. موقعیت بنا به دلیل نزدیک بودن به بازار بزازها و ارتباط گدرهای مجاور به میدان محدیه و بازار نو دارای اهمیت ویژه ای است.

مسجد شیخ عبدالحسین

این بنا در محله بازار، کوی پاچنار، نزدیک امامزاده زید واقع گردید و از آثار اوایل سلطنت ناصرالدین شاه است که از محل ثلث اموال میرزاتقی خان امیرکبیر، به تصدی شیخ عبدالحسین تهرانی (شیخ العراقین) در محل باغ قدیمی پاچنار ساخته شده است. بنای مسجد مشتمل بر صحن، ایوان، گنبد، شبستان تابستانی و زمستانی، طاقنماهای اطراف صحن، 2 مناره کوچک در ضلع جنوبی و تزیینات زیبای کاشیکاری و مدرسه ای است که با فاصله کمی در غرب مسجد قرار دارد . بر بالای سردر ورودی مسجد، کتیبه قرآنی و عبارت تاریخی ذیل بر کاشی به خط ثلث نوشته شده است : " ... رقم حسین قولری آقاسی و ثلث مرحوم میرزاتقی خان امیر نظام و به سعی مرحوم شیخ عبدالحسین اتمام پذیرفت، سنه 1270 ". مسجد دارای دو شبستان گرمخانه و شبستان پشت قبله است . این شبستان ها، به ویژه شبستان گرمخانه که در ضلع شرقی قرار دارد، مزین به معقلی های کاشی و آجر با طرح های بسیار زیباست . حاشیه زیلوهای شبستان زمستانی، مورخ سال 1278 ه- ق و کتیبه شبستان بزرگ جنوبی و محراب آن، مورخ 1285 ه- ق است . بر این اساس، ساخت مسجد تا سال 1285 ه- ق ادامه داشته است . پوشش شبستان بزرگ و ستوندار مسجد، به کمک فیلپاهای هشت ضلعی و طاق و گنبد صورت گرفته است . مدرسه شیخ عبدالحسین با فاصله ای در غرب مسجد، با صحن چهار ایوانه و سردر مزین کاشیکاری قرار گرفته و تا چندی پیش، حیاطی آن دو را به همدیگر پیوند می داده که امروزه این حیاط به بنای تجاری تبدیل شده است . این بنا در دوره اخیر تعمیر و مرمت شده و به شماره 413 به ثبت تاریخی رسیده است.

منبع: فصلنامه خانواده بشری،سال نهم ، شماره 24