غارهای دستکند کافرکلی «پلمون»

منطقه «بالا لاریجان» استان مازندران یک منطقه تاریخی است. در تمامی منطقه «بالا لاریجان» آثار باستانی فراوانی مانند بقایای راههای ساخته شده از دوران ساسانی تا قاجار و دهها مقبره ، امامزاده، قلعه ، پاسگاه و آتشگاه به چشم می‌خورد که گواه اهمیت بسیار بالای این منطقه ، از زمانهای دور تا به امروز است.

فرآوری:علیرضا عابدینی-بخش گردشگری تبیان

غار‌های دستکند محور هراز که در این منطقه «کافر کلی» نامیده می‌شوند، فضاهای دست کندی هستند که در محور هراز و نقاط مختلف منطقه «بالا لاریجان»، در میان بندها و پرتگاه ها تراشیده شده اند .

موقعیت جغرافیایی غارها

این غار ها در طول دره هراز، از آبادی «اسک» ، مرکز قدیم «بالا لاریجان» شروع و تا روستای پنجاب به طول چهل و دو کیلومتر در ارتفاعات مشرف به دره هراز و همچنین در چند دره فرعی در حد فاصل این دو محل واقع شده است و جالب اینکه شش نقطه از این غارها در کنار جاده هراز و دره رودخانه هراز قرار دارند و مابقی طی چندین کیلومتر و در فاصله دورتری از تنگه هراز واقع شده اند .

وجه تسمیه «کافر کلی»

با توجه به بقایای سفالهایی که در این غار‌ها یافت شده و نتیجه گیری کاوشهای باستان شناسی ، قدمت آنها را به هزار سال پیش نسبت می دهند و از آنجایی که در این دوران، ایران مورد هجوم اعراب قرار گرفته است، به نظر می‌رسد این خانه‌ها در دل کوه با امکان زندگی در بلندمدت، همراه با محل هایی برای نگهبانی بخاطر عدم پذیرش کیش و آیین جدید و یا بخاطر ترس از هجوم اعراب بنا شده است ، به همین دلیل نام این غارها «کافرکلی» یعنی محل زندگی غیرمسلمانان است.

تمرکز غارهای دستکند در این منطقه

این مجموعه‌ها در نوع خود از لحاظ تمرکز در یک منطقه، در کشور منحصر بفرد است و در هیچ یک از نقاط ایران غار‌های دستکند تا این حد متمرکز نیستند. هرچند تفسیرهای بسیاری در مورد ساختن این گونه سازه‌ها در منطقه بیان شده است ، اما هنوز نمی‌توان در مورد علت ساختاری این فضاهای معماری و دوره این سازه‌ها سخنی قطعی بیان نمود . این غارها به دلیل سهولت حفر، در طبقات خاکسترهای بجا مانده از فوران کوه دماوند و همچنین بعضی از نقاط در طبقات رسوبی حفر گردیده اند.

کاربری ها

از این غار‌ها جهت اسکان و زندگی موقت یا دائم و یا بصورت یک مجموعه تدافعی و دیده بانی استفاده می شده است . به طورکلی این غار‌ها را از نظر کاربری می‌توان به چهار دسته تقسیم نمود: 1- زندگی موقت و دفاعی 2-زندگی دایم 3- آیینهای مذهبی و تدفین 4- معدن .

کار برد دفاعی در برابر دشمن خارجی و مکان هایی برای زندگی بلند مدت

وجود اتاقهای متعدد با طبقات متغیر و همچنین سرویس بهداشتی ، تالار و مکانهای پخت و پز این فرضیه را تایید می‌نماید که در اینجا فضای معماری علاوه بر زندگی، به عنوان مکانی جهت مقابله و دفاع در برابر دشمن خارجی نیز کاربرد داشته است. طبقات دوم عمدتا با رویکرد دفاعی و دیده بانی ایجاد شده اند . در واقع با حفر چاله ای روبروی روزنه و نورگیر ، یک شخص مسلح می‌توانست به راحتی در حالت نشسته جای گرفته و به دیده بانی از محیط اطراف بپردازد.

وجود اتاق خواب۲*۳ و ۳*۳، آشپزخانه، سرویس بهداشتی و مخازن و کانال هدایت آب همچنین نشان می‌دهد که افرادی این مکان را برای زندگی دراز مدت ساخته اند. تردد بین طبقات از طریق پلکانهایی صورت می‌گرفته که در درون صخره‌ها کنده شده است و موقعیت خوب مقرهای نگهبانی و دیده بانی ها امنیت این خانه‌ها را تأمین می‌کرده است.

دخمه هایی در ارتفاع زیاد

ایجاد این دخمه‌ها در بعضی از قسمتها در ارتفاع بیش از صد متراست و برای کاوش و بررسی آنها به جز استفاده از وسایل کوهنوردی راه دیگری وجود ندارد و دلیل حفرآنها در ارتفاع زیاد ، به خاطر داشتن دید کافی و نظارت بر اطراف می‌باشد. در واقع این نوع ساختار در جهت مقابله و مواجهه با حملات دشمن بسیار حائز اهمیت است. دهانه غارها بخاطر سرمای بیش از حد منطقه در زمستان عموما در اندازه‌های کوچکی حفر شده به طوری که در اکثر آنها باید به حالت خمیده وارد شد و در بسیاری از آنها هنوز جای اتصال درب به چشم می‌خورد.

با توجه به توپوگرافی منطقه به احتمال فراوان در زمان زیست مردمان دخمه، آب رودخانه بالاتر از سطحی بوده که در حال حاضر در جریان است و دخمه‌های سنگی به فاصله چند متری از دامنه کوه کنده شده اند. این دخمه ها در بعضی از قسمتها نیم متر بیشتر تا پرتگاه فاصله ندارد.

ساختمان داخلی

ساختمان داخلی این غارها کلا نظم خاصی ندارد. تعدادی با یک دهنه ورودی هستند و تعدادی هم به وسیله راهروها و همچنین ایجاد سوراخی به ابعاد تقریبا یک متر مربع در سقف برای دسترسی به طبقات دوم و سوم ایجاد شده اند . اکثر این کلونی های دستکند دارای اتاقهایی متعدد همراه با نورگیرها و مکانهای دیده بانی ، سرویس بهداشتی درطبقات بالا(پرتگاه نقش چاه فاضلاب را ایفا می‌کرد) و آشپزخانه تشکیل شده است .

غار دستکند روستای «پلمون» ( کافر کلی )

به فاصله هشتاد و پنج کیلومتری از آمل و در فاصله هفتصد متری شمال جاده و رودخانه هراز و همچنین در شرق روستای «پلمون»، در جاده ای که به سمت شهر «رینه» و روستای آبگرم می‌رود، در سینه کش کوهی سترگ،  دخمه هایی در دل کوه کنده شده اند که چشم هر بیننده ای را خیره می‌کند. تقریبا سی و پنج دهنه با ابعاد متغیر شبیه به آسمانخراشهای امروزی تا ارتفاع صد متری در میان طبقات خاکسترهای آتشفشانی ایجاد گردیده اند. این دخمه‌ها بصورت پناهگاه ومانند دژ مستحکمی است که راه یابی به بعضی از قسمتهای آن سخت و غیر ممکن است و تنها راه دسترسی به آنها نیاز به ابزار و وسایل صخره نوردی است . از جهت‌های شمالی، شرقی و همچنین سمت غربی ،دسترسی به دخمه غیر ممکن است و تنها از جهت جنوبی می‌توان به داخل این مجموعه نفوذ کرد .

خصوصیات ویژه دستکند «کافرکلی»

این دخمه سنگی یکی از شاخص‌ترین نمونه‌ها در محور هراز و حتی ایران است. تعدد طبقات دخمه که با همدیگر در ارتباطند ، تزیین دیواره بعضی از اتاقها از کف تا به ارتفاع شصت سانتیمتر با کاهگل و گل اخری، ایجاد دیوار دفاعی با مصالح سنگ و ساروج و همچنین المانهای کلی که در بالا ذکر گردید، تنها بخشی از خصوصیات ویژه کافر کلی روستای «پلمون» است.

کوهی که در آن این دخمه ایجاد شده است به علت نوع سنگ آنچنان سفت و سخت نیست و به راحتی با کلنگ و دیلم کنده می‌شود . هنوز زخمه کلنگ مردان گذشته بر پیکره آن برجای مانده است.

در داخل اتاقها تاقچه‌های کوچک و بزرگ جهت نگهداری و قرار دادن ابزار و وسایل زندگی و یا شاید هم جنگی به چشم می‌خورد. در یکی ازاین اتاقها (طبقه اول) ستونهای سنگی چسبیده به کف و دیواره غار به ارتفاع پنجاه سانتیمتر و قطر بیست سانتیمتر بصورت سوراخ و گیره ای ایجاد شده است که احتمالا برای بستن حیوانات از آن استفاده می‌کردند . نمونه آن در غار میمند کرمان نیز به چشم می‌خورد و تا به اکنون نیز از آن جهت همین کار استفاده می‌کنند.

با بررسی میدانی در اطراف غار «پلمون» چند نمونه سفال قرمز رنگ با شاموت (احتمالا دوره اسلامی) بدست آمده است. در فاصله هشتصد متری از دخمه سنگی «پلمون» ، راه آسفالته ای برای دسترسی به شهر رینه ایجاد شده است . در چندین نقطه این راه استخوان های انسانی بدست آمده است که با توجه به اظهار نظر اهالی مبنی بر وجود قبرستان در این منطقه ، نیاز به کاوش علمی است، چراکه یکی از المانهای قابل استناد و اعتنا در علم باستانشناسی یافتن قبرستان ساکنین و نوع تدفین و احیانا وجود اشیاء در آن است که به نزدیکتر شدن به علت چیستی ساختارغارها کمک شایانی خواهد کرد.

متاسفانه امروزه به دلیل صعب العبور بودن، کافرکلی کمتر مورد توجه قرار گرفته است و در حال حاضر این خانه‌ها محل زندگی پرندگانی چون خفاش شده و فضولات این پرندگان به بستر طبیعی این خانه‌ها آسیب رسانده است.

منابع : تیشینه، پرواز ایران