علم یکپارچه یا علم جزیره ای؟

یکی از سوالاتی که ذهن بسیاری از متفکرین علوم انسانی را درگیر خود کرده، عبارت است از اینکه دستاورد تکه تکه شدن و شاخه شاخه شدن علوم برای جامعه ی انسانی بیشتر است یا اینکه نهاد علم را در قالب یک نهاد نظارتی برای ارزیابی سمت و سویی که جامعه ی انسانی به سمت آن می رود، ببینیم؟

فاطمه موسی نژاد - بخش اقتصاد تبیان

امر معاش از حیاتی ترین نیازهای بشر

به نظر نگارنده ی این مقاله، بحران های اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی ، دچار نوعی درهم تنیدگی است که جدا دیدن هریک از این بحران ها، هرگز کمکی به حل آن نمی کند. چرا که یکی از مهمترین ویژگی های علم، دیده بانی و مراقبت از شرایط جامعه است. تکه تکه دیدن علم، چنین تسلطی را از نهاد علم می گیرد.

سوتیتر: از مهمترین شاخه های علوم انسانی، علم اقتصاد است. علم اقتصاد، به نوعی به همه ی گرایش های علوم انسانی مربوط است چرا که امر معاش از حیاتی ترین نیازهای بشر است.

در این مقاله، ضمن معرفی چارچوب نظری جدیدی از علم اقتصاد، بنا داریم تا ضرورت های این شیوه ی نگاه به علم اقتصاد را روشن نماییم.

چارچوب نظری :

چارچوب نظری نئوکلاسیک یا اقتصاد مرسوم بر پایه ی یک فرض بنیادین یعنی کمیابی و یک توصیه راهبردی یعنی رقابت استوار است فرض بنیادین دیگر این رویکرد، عقلانیت ابزاری است و بر پایه ی همان توانسته است یک تئوری فارغ از نهاد ارائه دهد. در حالیکه دنیای واقعی مملو از نهادهای گوناگون است که برخورد با هریک از آن ها، قواعد خاص خود را می طلبد. ساده کردن واقعیت موجود در قالب مدل های انتزاعی، نه تنها مشکلی از اجتماع را حل نمی کند، بلکه به سردرگمی بیشتر کلاف مشکلات در جامعه، می افزاید. این مقاله با استفاده از روش تحلیلی توصیفی به معرفی چارچوب نظری نهادگرایی در علم اقتصاد می پردازد.

ویژگی های علم:

پیش از این گفتیم که از مهمترین ویژگی های علم، خاصیت دیده بانی و مراقبت از مسیری است که جامعه برای رسیدن به هدف برای خود درنظر گرفته است. جامعه ای که ما در آن زندگی می کنیم، جامعه ی اسلامی است و از مهمترین ویژگی های جامعه ی اسلامی، دستیابی به عدالت است؛ لذا یکی از مهمترین وظایف علم را می توان دیده بانی از مسیر عادلانه در ایران دانست.

گواه چنین ادعایی را می توان یکی از زیباترین آموزه های دینی در خطبه ی شقشقیه در نهج البلاغه دانست، آنگاه که حضرت علی(علیه السلام) یکی از مسئولیت های خود را به عنوان یک عالم دینی چنین بیان می کند:

سوگند به خدایى که دانه را شکافت و جان را آفرید، اگر حضور فراوان بیعت کنندگان نبود، و یاران حجّت را بر من تمام نمى‏کردند، و اگر خداوند از علماء عهد و پیمان نگرفته بود که برابر شکم بارگى ستمگران، و گرسنگى مظلومان، سکوت نکنند، مهار شتر خلافت را بر کوهان آن انداخته، رهایش مى‏ساختم، و آخر خلافت را به کاسه اوّل آن سیراب مى‏کردم، آنگاه مى‏ دیدید که دنیاى شما نزد من از آب بینى بزغاله ‏اى بى ارزش‏تر است.(١)

چنین مفاهیم ارزشمندی در آموزه های اسلامی، علاوه بر تعیین اولویت های وظیفه ای نهاد علم، بیانگر این مهم است که چنین نهادی در هر عرصه و شاخه ای که باشد با سایر عرصه ها و شاخه ها، وظایف مشترکی دارد. یعنی وظیفه ی هر عالمی است که نسبت به سرنوشت جامعه و مردم خویش حساس باشد.

سوتیتر: از دیگر وظایف مهم و مشترک نهاد علم، حل معظلات جامعه ی بشری است. همین ویژگی علم است که آن را از جمود و سکون نجات می دهد و بنابر نیاز جوامع، تغییر می کند و خود را تطبیق می دهد.

در این راستا، یکی از کجروی هایی که رخ داده و نهاد علم دچار آن شده، در نظرنگرفتن سعادت بشر است. همین است که در بسیاری از پیشرفت های علوم بشری، مفهوم انسانیت و اخلاق کمرنگ شده و تنها به حل مسئله مربوطه پرداخته  و به نحوی کاریکاتور شکل، نهاد علم تنها در یک شاخه پیشرفت کرده است. از جمله دلایل چنین مشکلاتی را می توان یکپارچه ندیدن نهاد علم و وظایف مربوط به این نهاد دید. وجود چنین وظیفه و ویژگی ای از علم است که ما را ملزم می کند تا برای حل مشکلات جامعه ی انسانی، واقعیت را همان طور که هست ببینیم، نه آنطور که تمایل داریم.

معرفی دیدگاه نهادگرایی در علم اقتصاد و ارتباط این موضوع با یکپارچگی نهاد علم:

اقتصاددانان نهادگرا بر این باورند که این دیدگاه، تعمیم یافته ی دیدگاه نئوکلاسیک است. آنان یکی از مهمترین نارسایی های دیدگاه نئوکلاسیک را در نظرنگرفتن نهادها و سپس در نظر نگرفتن پیچیدگی های مبادله و هزینه های مربوط به آن می دانند. لذا با وارد کردن چنین مفاهیمی، به بسط دیدگاه نئوکلاسیک یا همان ابداع دیدگاه نهادگرا پرداختند.

نورث، به عنوان یکی از پیش گامان متفکرین اقتصاد نهادگرای جدید، سه موضوع را مطرح کرد که اقتصاد نئوکلاسیک، توان پاسخگویی به آن را ندارد.

یک: چرا اقتصادهای پس افتاده، قرن های متوالی واگرایی داشته اند؟

دو: چرا اقتصادهای صنعتی، انواع مختلف دارد در حالی¬که مدل¬های ساده¬نئوکلاسیک، تنها یک نسخه را برای پیشرفت می-پیچد؟

سه: با وجود بهره گیری از مدل های نئوکلاسیک، چرا بازهم شاهد توسعه نیافتگی هستیم؟

مفاهیم مهم موجود در دیدگاه نهادگرایی:

پیچیدگی های مبادله و هزینه های مربوط به آن: یکی از موضوعاتی که در چهارچوب نظریه نئوکلاسیک، به آن بی توجهی شده بود، هزینه مبادله بود. مفهوم هزینه مبادله در نظر اندیشمندان نهادگرا به قدری است که توسعه را از منظر چهارچوب نهادگرایی چنین تعریف کردند: " ابداع و نوآوری نهادی ای که منجر به کاهش هزینه مبادله می شود."

حقوق مالکیت: یکی از مهمترین مفاهیم موجود در دیدگاه نهادگرایی حقوق مالکیت است. گفتیم که دیدگاه نهادگرا در پی رفع نواقص موجود در دیدگاه نئوکلاسیک است. از مهمترین فروض دیدگاه نئوکلاسیک، فرض وجود عوامل و بازیگران همگن است. اقتصاددانان نهادگرا با رد چنین فرضی در چارچوب نظریه نئوکلاسیک یادآور می شوند که قدرت عوامل با یکدیگر برابر نیست و عوامل از حقوق مالکیت همسان برخوردار نیستند. ساختار حقوق مالکیت، نظام انگیزشی عوامل را بنا کرده و طبق آن جامعه به سمت توسعه یا پسرفت حرکت می¬کند.

اطلاعات ناقص: از دیگر فروض اصلی اقتصاد نئوکلاسیک، فرض اطلاعات کامل است. با وجود فرض هزینه مبادله صفر که از دیگر فروض این چارچوب نظری است، چنین نتیجه می گیریم که در چارچوب نظری نئوکلاسیک، اطلاعات کامل با هزینه صفر انجام می شود. در حالیکه نهادگرایان، هرگز چنین فرضی را درست ندانسته و بر این باورند که نه تنها اطلاعات کامل نیست بلکه بدست آوردن آن هزینه بردار نیز هست. نهادگرایان همچنین معتقدند که در نتیجه¬ی اطلاعات ناقص، مخاطره و عدم اطمینان نیز در مبادله وجود دارد.

سازه های ذهنی: یکی دیگر از مفاهیمی که جایگاه مهمی در چارچوب نظری نهادگرایی دارد، سازه های ذهنی است. وجود سازه های ذهنی، بیانگر این امر است که حتی اگر اطلاعاتی که به افراد می رسد یکسان باشد، بازهم خروجی های اطلاعات و عملکرد انسان ها بر اساس این سازه ها متفاوت می شود.

سوتیتر: مفاهیم موجود یادشده در اقتصاد نهادگرا، هریک به نوبه ی خود کمک می کند تا نهاد علم، یکپارچگی خود را حفظ کرده و مسئولیت دیده بانی و مراقبت از جامعه را حفظ کند.

نتیجه گیری:

در این نوشتار، پس از مقدمه، این سوال مهم مطرح شد که دستاورد نگاه تفکیک شده به علم بیشتر است یا نگاه یکپارچه به آن؟

همچنین بعد از معرفی چارچوب نظری مقاله، معدودی از مهمترین ویژگی های علم را بازگو کردیم. در مراحل بعد، ضمن معرفی اجمالی دیدگاه نهادگرایی در علم اقتصاد، به مفاهیم اصلی موجود در اقتصاد نهادگرا پرداختیم. به عنوان نتیجه از طرح موضوعات مطرح شده، می توان گفت دیدگاه نهادگرا، نسبت به دیدگاه نئوکلاسیک، یکپارچگی علم را حفظ کرده و قابلیت بهتری در حل مشکلات اقتصادی و اجتماعی دارد.

پی نوشت:

(١) : نهج البلاغه