حیا از دیدگاه قرآن

با وجودی‌که حیا کلید خوبی‌هاست، مانع کارهای زشت می‌شود، محوکننده خطاها و نگه‌دارنده از آتش جهنم است اما متأسفانه امروزه به‌دلیل ورود ماهواره به خانواده‌ها تا حدودی حیا در خانواده‌ها تضعیف شده است.

بخش قرآن تبیان

تبیان به نقل از گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از لرستان، از امور بسیار پسندیده که به انسان ارزش می‌‌دهد و مرتبه و مقام او را نزد حق و خلق، رفعت می‌بخشد، شرم و حیا از امور قبیح و زشت است، امورى که خدا و انسان‌هاى بلندمرتبه، زشت مى‌‌شمارند‌.

«حیا» محدودیت و در تنگنا افتادن نفس در ارتکاب محرمات شرعی و عقلی و عرفی، از ترس نکوهش و سرزنش است، تقوا اجتناب از گناهان شرعی است و حیا عبارت است از اجتناب از آن‌چه عقل و عرف نیز آن را زشت و ناپسند می‌دانند.

در تعاریف دیگر حیا که در کتب اخلاقی ذکر شده است، از حیا به‌نوعی انفعال و اتصاف نفسانی و انزجار از کار خلاف آداب برای جلوگیری از کوتاهی‌ کردن در حق دیگران، جهت حرمت شخص مقابل و مواجهه با آن‌چه آن را نقص می‌دانند، یاد شده است.

در نوشته‌ها و گفتارهای مختلف در مورد حیا بعضاً تعاریفی ذکر شده است از جمله این‌که حیا شرمی است برخاسته از ادراک خوبی‌ها و بدی‌های اختیاری و یا این‌که حیا نیرویی است مهارکننده و نظم‌دهنده که رفتارهای روانی و فیزیکی انسان را بر اساس «شرع» و «عرف» تنظیم می‌کند.

حیا از دیدگاه ائمه‌(ع)

امام جعفر صادق(علیه السلام) در ضمن روایتی در رابطه با حیا فرموده است: حیا، نوری است که جوهر آن، ایمان است و یک حالت بازدارندگی و خویشتن‌داری ‌برابر هر چیزی که با توحید و معرفت ناسازگاری داشته باشد، در انسان ایجاد می‌کند.

رسول خدا(ص) حیا را زینت آدمی شمرده و فرموده است: تعدّى و تجاوز(بی‌شرمی) با هیچ چیز همراه نشد مگر اینکه آن‌ را زشت و بدنما گردانید و شرم و حیا با هیچ چیز همراه نگشت، مگر این که آن را زینت بخشید و آراست. همچنین، امام علی(علیه السلام) فرموده است: مَنْ کَسَاهُ الْحَیاءُ ثَوْبَهُ لَمْ یرَ النَّاسُ عَیبَه؛ آن‌کس که لباس حیا بپوشد، کسى عیب او را نبیند.

در نامه ۵۳ نهج‌البلاغه، امیرالمؤمنین(علیه السلام) خطاب به مالک اشتر می‌فرماید: ای مالک افرادی را برای حکومت انتخاب کن که طمع را از دل ریشه‌کن کرده باشند و چرب‌زبانی نتواند آن‌ها را تحت تأثیر قرار دهد و همچنین با تجربه و با حیا باشند.

امام على(علیه السلام) مى‌فرمایند: هَبَطَ جِبْرِئیلُ عَلى آدَم(علیه السلام)، فَقالَ: یا آدَمُ! إنّی اُمِرتُ أنْ اُخَیِّرَکَ واحِدَةً مِنْ ثلاث، فَاخْتَرْ واحِدَةً وَ دَعْ إثْنَتَیْنِ. فَقالَ لَهُ آدمُ: وما الثَّلاثُ یا جِبْرِئیلُ؟ فَقالَ: الْعَقْلُ، وَالْحَیاءُ، وَالدِّینُ. قالَ آدمُ: فَإنّی قَدْ إخْتَرْتُ الْعَقْلَ، فَقالَ جِبْرئیلُ لِلْحَیاءِ والدِّینِ: إنْصَرَفا وَدَعاهُ. فَقالا لَهُ: یا جِبْرِئیلُ إنّا اُمِرْنا  أنْ نَکُونَ مَعَ الْعَقْلِ حَیْثُما کانَ. قال: فَشَأنُکُما، وعَرَج؛ جبرئیل بر آدم(علیه السلام) فرود آمد و گفت: اى آدم، من مأمورم تورا بین سه چیز مخیر کنم، پس یکى از آن سه را انتخاب کن و دو تاى دیگر را رها نما. آدم(علیه السلام) گفت: آن سه کدامند اى جبرئیل؟ او گفت: عقل، حیا و دین. آدم(علیه السلام) گفت: من عقل را اختیار مى‌کنم. پس جبرئیل به حیا و دین گفت: برگردید و او را ترک کنید. حیا و دین گفتند: یا جبرئیل، ما مأموریم که با عقل باشیم، هر جا که باشد! جبرئیل گفت: اختیار با خودتان است و به آسمان رفت.

ریشه بی‌حیایی

امام جعفر صادق(علیه السلام) مى‌فرمایند: «اَلْحَیاءُ وَالْعِفافُ وَالْعَی أَعْنِی عَىَّ اللِّسانِ لا عَىَّ الْقَلْبِ مِنَ الاْیمانِ؛ حیا، عفت پیشگى و کوتاهى و ثقل زبان از نشانه‌هاى ایمان است» که از این کلام مى‌توان فهمید که انسان بى‌حیا و بى‌شرم که از هیچ رفتارى خجالت نمى‌کشد و از بر زبان راندن هیچ کلامى ابایى ندارد ایمانش مشکل دارد و باید ریشه بى‌حیایى او را در مشکلات اعتقادى او جست‌وجو کرد؛ پس براى تشخیص انسان‌هاى مؤمن مى‌توانیم این اوصاف را در افراد بررسى کنیم.

از امام باقر(علیه السلام) نیز نقل شده: اَلْحَیاءُ وَالاْیمانُ مَقْرُونانِ فِی قَرْن، فَإذا ذَهَبَ أَحَدُهُما تَبِعَهُ صاحِبُهُ؛ حیا و ایمان در کنار هم در یک ظرف قرار دارند(و چنان به هم پیوسته‌اند که) اگر یکى از آن‌ها برود، دیگرى هم به دنبالش خواهد رفت. در حدیث دیگرى مطلب روشن‌تر بیان شده است: حضرت صادق(علیه السلام) به صراحت مى‌فرمایند: لا إیمانَ لِمَنْ لا حَیاءَ لَهُ؛ هرکس حیا ندارد، ایمان ندارد.

امام صادق(علیه السلام) می‌فرمایند: نیکی‌های اخلاق ۱۰ تاست و در رأس آن‌ها حیاست و رسول گرامی اسلام(ص) خلق و خوی اسلام را حیا معرفی کرده و فرموده است حیا همه دین است. همچنین، در روایات متعددی آمده است که اگر حیا نباشد، همه چیز جایز می‌شود.

آیات قرآن در رابطه با حیا

خداوند متعال در آیه ۳۰ سوره مبارکه نور می‌فرماید: «قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَیَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِکَ أَزْکَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا یَصْنَعُونَ؛ به مردان با ایمان بگو دیده فرو نهند و پاکدامنى ورزند که این براى آنان پاکیزه‌‏تر است زیرا خدا به آن‌چه می‌کنند آگاه است».

و نیز در آیه ۳۳ سوره نور می‌فرماید: «وَلْیَسْتَعْفِفِ الَّذِینَ لَا یَجِدُونَ نِکَاحًا حَتَّى یُغْنِیَهُمْ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَالَّذِینَ یَبْتَغُونَ الْکِتَابَ مِمَّا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ فَکَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْرًا وَآتُوهُم مِّن مَّالِ اللَّهِ الَّذِی آتَاکُمْ وَلَا تُکْرِهُوا فَتَیَاتِکُمْ عَلَى الْبِغَاء إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّنًا لِّتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَمَن یُکْرِههُّنَّ فَإِنَّ اللَّهَ مِن بَعْدِ إِکْرَاهِهِنَّ غَفُورٌ رَّحِیمٌ؛ کسانى‌که [وسیله] زناشویى نمى‏‌یابند باید عفت ورزند تا خدا آنان را از فضل خویش بى‏‌نیاز گرداند و از میان غلامانتان کسانى‌که درصددند با قرارداد کتبى خود را آزاد کنند اگر در آنان خیرى [و توانایى پرداخت مال] مى‌‏یابید قرار بازخرید آن‎ها را بنویسید و از آن مالى که خدا به شما داده است به ایشان بدهید [تا تدریجاً خود را آزاد کنند] و کنیزان خود را در صورتى‌که تمایل به پاکدامنى دارند براى این‌که متاع زندگى دنیا را بجویید به زنا وادار مکنید و هر کس آنان را به زور وادار کند در حقیقت‏ خدا پس از اجبار نمودن ایشان [نسبت به آن‌ها] آمرزنده مهربان است».

خداوند در آیه ۳۱ سوره نور نیز در رابطه با حیا فرموده است: «وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُیُوبِهِنَّ وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِینَ غَیْرِ أُوْلِی الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلَا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مَا یُخْفِینَ مِن زِینَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِیعًا أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛ و به زنان با ایمان بگو دیدگان خود را [از هر نامحرمى] فرو بندند و پاکدامنى ورزند و زیورهاى خود را آشکار نگردانند مگر آن‌چه که طبعا از آن پیداست و باید روسرى خود را بر سینه خویش [فرو] اندازند و زیورهایشان را جز براى شوهرانشان یا پدرانشان یا پدران شوهرانشان یا پسرانشان یا پسران شوهرانشان یا برادرانشان یا پسران برادرانشان یا پسران خواهرانشان یا زنان [همکیش] خود یا کنیزانشان یا خدمتکاران مرد که [از زن] بى‏‌نیازند یا کودکانى که بر عورت‌هاى زنان وقوف حاصل نکرده‏‌اند آشکار نکنند و پاهاى خود را [به‌گونه‏‌اى به زمین] نکوبند تا آن‌چه از زینتشان نهفته مى‏‌دارند معلوم گردد اى مؤمنان همگى [از مرد و زن] به درگاه خدا توبه کنید امید که رستگار شوید».

اسباب حیا

از جمله اسباب حیا می‌توان از عقل و ایمان نام برد چنان‌که پیامبر اکرم(ص) در پاسخ راهب مسیحی(شمعون بن لاوی بن یهودا) که از او درباره ماهیت و آثار عقل پرسیده بود، فرمودند: فَتَشَعَّبَ مِنَ الْعَقْلِ الْحِلْمُ وَ مِنَ الْحِلْمِ الْعِلْمُ وَ مِنَ الْعِلْمِ الرُّشْدُ وَ مِنَ الرُّشْدِ الْعَفَافُ وَ مِنَ الْعَفَافِ الصِّیانَةُ وَ مِنَ الصِّیانَةِ الْحَیاء؛ عقل موجب پیدایش حلم است و از حلم، علم و از علم، رشد و از رشد، عفاف و از عفاف، خویشتن‎داری و از خویشتن‌داری، حیا و از حیا، وقار و از وقار، مداومت بر عمل خیر و تنفّر از شرّ و از تنفّر از شر، اطاعت نصیحت‌گوی، حاصل می‌شود.

همچنین، امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: لَا إِیمَانَ لِمَنْ لَا حَیاءَ لَه؛ ایمان ندارد کسى‌که حیا ندارد؛ چراکه حیا و ایمان در یک رشته و هم‌دوشند و هروقت یکى از آن دو برود، دیگرى هم در پى آن می‌رود.

موانع حیا

از جمله موانع حیا یا به عبارتی دیگر علل بی‌حیایی، می‌توان به برداشتن پرده‌ها و حریم‌ها اشاره کرد، به‌طوری‌که امام کاظم(علیه السلام) به یاران خود چنین توصیه کرده‌ است که «پرده شرم و حیاى میان خود و برادرت را برمدار و مقداری از آن را باقى گذار، زیرا از میان بردن و برداشتن آن، برداشتن حیاء است. همچنین دست نیاز به‌سوی مردم دراز کردن و زیاد سخن گفتن نیز از علل بی‌حیایی است به‌طوری‌که امام صادق(علیه السلام) فرمود: دراز کردن دست حاجت و نیاز به‌‌سوی مردم، عزت آدمى را سلب می‌کند و شرم و حیا را می‌ریزد، همچنین در روایتی از امام علی(علیه السلام) آمده است که فرمود: کسى که زیاد سخن می‌گوید، زیاد هم اشتباه دارد و هر کس که بسیار اشتباه کرد، شرم و حیای او اندک است، و آن‌کس که شرم او اندک شود، پرهیزکارى او نیز اندک خواهد بود، و آنکه پرهیزکارى و پارسایی‌‌اش اندک گردد، دلش بمیرد.

اقسام حیا

شرم و حیا، اقسامی دارد که برخی از آن مثبت و ارزنده و برخی از آن، مذموم و مورد نکوهش است، به‌طوری‌که در روایتی از پیامبر اکرم(ص) آمده ‎است که می‌فرماید: الْحَیاءُ حَیاءَانِ حَیاءُ عَقْلٍ وَ حَیاءُ حُمْقٍ فَحَیاءُ الْعَقْلِ هُوَ الْعِلْمُ وَ حَیاءُ الْحُمْقِ هُوَ الْجَهْل‏؛ حیا دوگونه است؛ حیای عقل و حیای حماقت، حیای عقل علم است و حیای حماقت نادانى، نوع اول آن قوت و ایمان و نوع دیگرش ضعف و زبونی است.

از جمله اقسام پسندیده حیا می‌توان به حیا از خداوند اشاره کرد که خداوند متعال در مورد آن در آیه ۱۰۸ سوره مبارکه نساء، کسانی که از خداوند شرم و حیا نمی‌‌کنند را مورد سرزنش و ملامت قرار می‌دهد و می‌‌فرماید: «یسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَلاَ یسْتَخْفُونَ مِنَ اللّه... ؛ اعمال زشت خود را... از خدا پنهان نمی‌‌دارند»؛ بنابراین اولین مصداق از مصادیق حیای مثبت و بجا، شرم و حیا از خدای متعال است و شرم از خداوند هم به این است که انسان اوامر او را انجام دهد و از اموری که منع شده است دوری نماید.

حیا از مردم نیز جزو اقسام پسندیده حیا محسوب می‌شود، که انسان، برخی اعمال زشت و ناپسند را به‌خاطر اینکه در جامعه و مردم، بدنام نشود ترک می‌‌کند، چنانچه خداوند در آیه ۱۰۸ سوره مبارکه نسا می‌‌فرماید: «یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ ...؛ اعمال زشت خود را از مردم پنهان می‌دارند» و همچنین شرم و حیا از افکار عمومی و ترس از ملامت و سرزنش مردم، یکی از عمد‌ه‌‌ترین عواملی است که موجب حسن اجرای قانون و سلامت جامعه در جهان امروز می‌‌شود.

نوع دیگر از انواع شرم و حیای پسندیده، حیا از خود است که انسان از خود و وجدان خویش، شرم و حیا داشته باشد و از ارتکاب اعمال خلاف شرع و قانون در جاهای خلوت، خودداری کند، به‌طوری‌که امام علی(علیه السلام) آن‌ را از بهترین نوع حیا معرفی می‌کند و می‌فرماید: «بهترین شرم و حیا آن است که تو خود از نفس خویش حیا کنی و قدمی به ناروا برنداری».

آثار حیا

در روایات، آثار فراوانی اعم از دنیوی و اخروی، فردی و اجتماعی، نفسانی و رفتاری برای حیا بیان شده است که از جمله می‌توان گفت حیا کلید خوبی‌هاست چنان‌که امام علی(علیه السلام) می‌فرماید: شرم کلید هر خیری است، همچنین، حیا مانع کارهای زشت می‌شود. محوکننده خطاها و نگه‌دارنده از آتش جهنم است، موجب پاکدامنی شده و عیب را می‌پوشاند و مانع هلاکت است چنان‌که حضرت علی(علیه السلام) می‎فرماید: هر کسی که در گفتار او حیا باشد، جدا شود ازاو خناء(هلاک یا فساد) در کردار او، که مراد این است که اگر کسى در گفتار شرم داشته باشد کردار او نیز خوب است و کارى نمی‌کند که هلاک یا فساد در آن باشد.

حجت‌الاسلام قاسم متقی‌نیا، امام جمعه موقت خرم‎آباد در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا با بیان این‌که یکی از نشانه‌های ایمان مسئله حیا است، اظهار کرد: عمل به ایمان نشانه‌هایی دارد که این نشانه‌ها در ظاهر و باطن فرد مؤمن وجود دارد و در بررسی آیات و روایات متعدد یکی از این نشانه‌ها حیا دانسته شده است؛ بنابراین حیا سبب بروز ایمان می‌شود.

وی با اشاره به تأکیدات امامان معصوم و ائمه‌ اطهار(علیه السلام) بر داشتن حیا در زندگی حیا را یکی از اوصاف خداوند متعال دانست و عنوان کرد: خداوند می‌فرماید هرگاه بنده‌ای از من درخواستی داشته باشد حیا می‌کنم درخواستش را پاسخ ندهم.

حجت‌الاسلام متقی‌نیا با استناد به روایتی، حیا را در رأس صفات انبیا برشمرد و تصریح کرد: حیا خیر محض است و کسانی‌که تصور می‌کنند به‌واسطه داشتن حیا چیزی را از دست می‌دهند اشتباه می‌کنند.

وی با اشاره به این‌که حیا لباس رستگاری و تقوا و نوری است که مانع از ظلمت گناه می‌شود، تصریح کرد: کم‌حیایی و بی‌حیایی باعث می‌شود خداوند از شخص روی‌گردان شود و کسانی‌که در طول تاریخ اهل حیا بودند زمینه نجات آنها فراهم شده است.

عامل عاقبت به خیری انسان

امام جمعه موقت خرم‌آباد حیا را عامل عاقبت خیری انسان‌ها دانست و اضافه کرد: در حادثه کربلا نیز نمونه نجات شخص باحیا دیده شد و حیا یکی از ویژگی‌های حر بود که باعث نجاتش شد و او را عاقبت به خیر کرد.

حجت‌الاسلام متقی‌نیا گفت: خلاصه تعالیم انبیا در این جمله است، کسی‌که حیا نداشته باشد هیچ چیز جلودارش نیست و هر کاری را که بخواهد انجام می‌دهد و این نمایشگاه کامل بی‌ایمانی و بی‌تقوایی است.

وی همه مؤمنان را به داشتن حیا دعوت کرد و افزود: موارد جزئی کم‌حیایی را باید جدی گرفت و باید در گفتار حیا داشته باشیم که اگر افراد خانواده در گفتارشان حیا را رعایت نکنند سرانجام کم‌حیایی آنها به بی‌حیایی تبدیل می‌شود.

بی‌حیایی منجر به تبدیل گناهان صغیره به کبیره می‌شود

امام جمعه موقت خرم‌آباد بیان کرد: بی‌حیایی در گفتار و در مراقبت از چشم کم‌کم و به‌تدریج منجر به رسیدن از گناهان کوچک به گناهان بزرگ و مخالفت با مکتب امامان معصوم می‌شود.

حجت‌الاسلام متقی‌نیا با بیان این‌که در برخی موارد حیا جایگاهی ندارد، افزود: نپرسیدن مسائل شرعی نشان‌دهنده حیا نیست و در مقابله با رسم‌های غلط باید حیا را کنار گذاشت.