«بند دره» ؛ سدی بر پهنه دشت بیرجند

ساکنان شهر کویری بیرجند و مسافرانی که به این خطه سفر کرده اند، خوب می دانند در این پهنه کویری آب نعمت گرانبهایی است که نباید آن را ازدست داد. سدی مانند «بند دره» با قدمت تاریخی که در گذشته بر سرراه رودخانه های فصلی احداث شده است،بیانگر و موید همین نکته است.

فرآوری: علیرضا عابدینی-بخش گردشگری تبیان

این سد مهم‌ترین سد تاریخی و بزرگترین سد کوهستانی شهر بیرجند محسوب می‌شود که در 5 کیلومتری انتهای خیابان مدرس بیرجند در میان رشته کوه جنوب این شهر به نام رشته کوه «باقران» واقع است و راه ارتباطی آن از بیرجند از طریق خیابان پاسداران امکان‌پذیر است. در ایام مختلف سال خانواده‌های بیرجندی و مسافرانی که به این شهر می‌آیند، برای گذراندن لحظاتی خوش در دامن طبیعت و بهره گیری از مواهب الهی به این منطقه می آیند.علاوه بر این ، در این منطقه   راهپیمایی‌های ورزشی و کوه نوردی نیز برگزار می شود.

وجه تسمیه

بند دره به دلیل اینکه آب آن از دره بالا و پایین عبور می‌کند، به این اسم مشهور گشته است. در مسیر آب رودخانه فصلی «بند دره» که به این سد می ریزد ، آبادی‌های «آروشه»، «دزگ» و «نوک ده بالا» قرار دارند.رودخانه مورد نظر در مسیر حرکت خود نقاط زیبا و خوش آب و هوایی را به وجود آورده است که از مهم‌ترین تفرج گاه‌های شهر بیرجند محسوب می‌شوند. این منطقه حدود 150 هکتار وسعت دارد که از انتهای خیابان‌های مدرس و پاسداران بیرجند شروع و به ارتفاعات ختم می‌شود، از ویژگی‌های اقلیمی آن می‌توان آب و هوای بیابانی و نیمه بیابانی و همچنین متوسط دمای 20 درجه سانتی گراد را ذکر کرد. آبگیری این بند در فصول زمستان و بهار چشم اندازهای طبیعی بسیار جالبی را در منطقه ایجاد کرده است.

قدمت تاریخی

بند تاریخی دره بیرجند در زمان حشمت‌الملک علم بنا شده است و می‌توان احداث آن را هم زمان با قدیمی‌ترین بنای مجموعه باغ اکبریه دانست که در واقع به لحاظ تاریخی، قدمت این بند مربوط به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه است که به دستور امیر شوکت الملک در سال 1294 هجری قمری ساخته شده‌است.

مشخصات سد

بنای سد بند دره از شیارهایی روی طبقات رسوبی کف رودخانه شکل گرفته است. در واقع ساخت آن با پیروی از شیارهای واقع در کوه و در مناسب‌ترین قسمت دره پایین روی طبقات رسوبی کف رودخانه بنا شده است.طول تاج آن 31 متر، عرض تاج آن 3 تا 5 متر و ارتفاع آن حدود 13 متر و ضخامت دیوار سد در قسمت پایه به 8 متر و در قسمت تاج از 3 تا 5 متر متفاوت است.

یک سازه وزنی

بند دره با مصالحی چون سنگ‌های شکسته شده کوه‌ها و آجر و آهک و در بعضی نقاط با ساروج ساخته شده و با توجه به گذشت زمان مقاومت خوبی از خود نشان داده است. نمای بیرونی آن نیز از آجر تشکیل شده  است. این سد یک سازه وزنی است و جهت تقویت دیواره‌ سد، پشت بند عظیمی احداث شده است. در وسط دیواره سد یک محفظه‌ای عمودی به شکل چاه وجود دارد که در هر یک متر ارتفاع ، به سمت سد دریچه‌ای تعبیه شده که به داخل سد راه دارد.

در نمای شمالی سد و در دو طرف تنوره آن ، دو پشت بند تعبیه شده که باعث استحکام بیشتر آن شده اند. روی دیواره سد و در کنار صخره شرقی آن سرریزی وجود دارد که مازاد آب از آن بیرون می‌ریزد و از فشار آب به دیواره بند می‌کاهد. عرض این سرریز 3 متر و عمق آن نیم متر است.

احداث امکانات رفاهی توسط شرکت سرمایه گذار

این سد تا کنون چندین بار مرمت و بازسازی شده است و همچنان کارایی خود را به عنوان تامین آب آشامیدنی از طریق تقویت آب سفره‌های زیرزمینی حفظ کرده است.در حال حاضر همه اراضی منطقه نمونه گردشگری بند دره بیرجند در تملک شرکت سرمایه گذار این منطقه قرار دارد. شرکت سرمایه گذار منطقه نمونه گردشگری بند دره در حال احداث هتل 5 ستاره در آن می‌باشد و رستوران، شهربازی، کافی شاپ، سفره خانه، پیست‌های ورزشی، مسیرهای کوه نوردی از زمینه هایی است که برای سرمایه گذاری در آن پیش بینی شده است.

وجود قلعه تاریخی در کنار سد

لازم به ذکر است، بر فراز کوهی در کنار بند دره و مشرف بر شهر بیرجند، بقایای قلعه ای قرار دارد که روز گاری چشم بر دشت بیرجند و این گذرگاه دوخته بود و هر عبوری را زیر نظر داشت. بنای اولیه قلعه به دوران اسلام نسبت داده شده است ولی آنچه امروز باقی مانده است مربوط به دوره اسماعیلیه است.مانند تمام قلعه های اسماعیلیه این قلعه نیز بر فراز قله کوهی قرار دارد که از جهات مختلف دسترسی به آن غیر ممکن است و برای ورود باید از مسیر‌های خاصی عبور کرد.

این قلعه در بین اهالی بیشتر با نام «حوض غلامکش» شناخته می‌شود در حالی که این حوض فقط بخشی از مجموعه است. مسیر ورودی قلعه از دره ای پایین‌تر از محل فعلی بند بوده است.این قلعه در ارتباط با دیگر قلعه ها نقش مهمی در کنترل راه‌های مهم تجاری سیستان و خراسان و اصفهان و طبس به قندهار داشته است. ابنیه‌های متعددی از بقایای این قلعه باقی مانده است که هر کدام خود رمزی از روزگار شکوه اسماعیلیه در این قلعه می‌باشد.

منابع : تسنیم، تیشینه