باغ چهلستون اشرف و سفرنامه های مهمانان شاه عباس

بهشهر یا همان «اشرف البلاد» با آثاری به جا مانده از دوران صفویه ، یادگار شکوه و عظمت تاریخی است که این منطقۀ کوچک از کشور، روزگاری را با آن سپری کرده است . در دوران قدرت خاندان صفوی مخصوصاً شاه عباس به دلیل ارادتش به مادرش «اشرف الملوک» ابنیه و اماکنی برای تفریح و استراحت در این شهر احداث شد که باغ چهلستون اشرف یکی از آنهاست.

فرآوری : علیرضا عابدینی-بخش گردشگری تبیان

باغ چهلستون اشرف واقع در شهرستان بهشهر استان مازندران، در زمین شیب‌دار دامنه‌ شمالی کوه «برزو» (پیشکوه جهان مورا) از شمال به جنوب ساخته شده است.باغ مصفا و دل فریبی که امروزه محل شهرداری بهشهر است، همان «باغشاه» معروف «اشرف البلاد» دوره صفوی است که به گفته سیاحان و جهانگردان ، پر از درختان سرو صد ساله و گل‌های آراسته بوده است.

کاخ تابستانی و محل بار عام و تشریفات و پذیرایی مهمانان

باغ چهلستون اشرف با ابعاد 170متر عرض و550 متر طول، در سال 1021 هـ.ق به دستور شاه عباس اول طرح ریزی و طی چند سال احداث شده و محل بار عام و تشریفات شاه عباس و پذیرایی مهمانان بوده است و ساختمان آن  با نام «عمارت دیوانخانه» هم کاخ تابستانی او بوده است. درختان کهن و جوی‌های سنگی که با شیب طبیعی منطقه توسط مهندسین دوره صفوی ساخته شده ، هنوز در این باغ خودنمایی می‌کند. عمارت دیوانخانه در دوره افشاریه تخریب و به دستور نادرشاه عمارتی با شانزده ستون ساخته شد که در برابرش حوضی با آب روان قرار داشت و به کاخ چهلستون معروف شد.در دوره‌ی قاجار با ساخت بنایی دیگر، این باغ از شکوه گذشته بی نصیب و به ویرانه ای تبدیل شد. در عهد پهلوی اول نیز ساختمان جدید و کوچکی در آن ساخته شد.

عمارت باغ

عمارت باغ وسط باغ قرار دارد. طول آن سه برابر عرض آن است. جلوی این عمارت کاملاً  باز است، ولی در پشت و طرفین آن دیواری قرار دارد که به وسیله پنجره‌های متعددی مستور شده است. عمارت فوق پس از تعمیرات مکرر به صورت بنای امروزی درآمده است.

محوطه باغ

این باغ دارای دو خیابان اصلی می‎باشد که محور طولی باغ دارای چشم‌اندازی به سوی شمال و دریا است و در نقطه تقاطع این دو خیابان، استخر بزرگ باغ قرار دارد. در بخش جنوبی، ‌آب نهر پس از گذشتن از چهار حوضچه،‌ از زیر بنا عبور کرده و روبه روی نمای شمالی، ‌از آبشار کوچکی سرازیر و به استخر مستطیل بزرگ در محور شمالی ـ جنوبی مقابل عمارت می‎ریزد. دور تا دور استخر،‌ در زمان شاه عباس اول گودال‎هایی برای قرار دادن شمع وجود داشته است که هنگام تشریفات،‌ آنها را روشن می‎کردند و به همین مناسبت آن را «حوض نور» می‎نامیدند و به واسطه شیب زمین، ‌آبشارهای کوچک با کف سینه کبکی، ‌در محل ریزش آب از یک سطح به سطح دیگر در محور اصلی وجود دارد.

پوشش گیاهی

پوشش گیاهی باغ را عمدتاً درختان سرو (به صورت خطی در امتداد محور‎های اصلی باغ)، نارنج، پرتقال، لیمو، خرمالو (در کرت های باغ)، چنار، شاه بلوط، توت، انار و گل‎های مختلفی چون رز تشکیل می‎دهد.

باغ در سفرنامه های بازدیدکنندگان خارجی

«پیترو دلاواله» جهانگرد ایتالیایی 6 سال پس از شروع بنای اشرف به این باغ آمده و در قصر سلطنتی دیوانخانه ( باغ شاه ) به حضور شاه عباس صفوی رسیده است. وی در مورد ویژگی های این مکان در سفرنامۀ خود توضیحات مفصلی را ارائه کرده است. «ملگونوف» دانشمند روسی نیز در مورد بنای دیوانخانه در کتاب خود به نام «سفرنامۀ مازندران» توضیحاتی را آورده است. «ژاک دمورگان» ، باستان شناس فرانسوی که برای انجام تحقیقات علمی به مازندران آمده بود ، نیز در کتاب خود این باغ را توصیف کرده است. «رابینو» محقق انگلیسی و نائب کنسول آن کشور در زمان محمد علی شاه قاجار نیز به مازندران سفر کرده و در سفرنامۀ خود که «مازندران و استرآباد» نام دارد ، اطلاعات گرانبهایی در مورد باغ اشرف به نگارش درآورده و می گوید: «اشرف که اکنون رو به ویرانی است عظمت خود را مدیون شاه عباس صفوی است...» . «دونالد ویلبر» عضو موسسه باستان شناسی ایالت متحده آمریکا در کتاب «باغهای ایرانی و کوشکهای آن» در مورد بنای دیوانخانه باغ اشرف می نویسد : « بر روی سر در اصلی ، تالاری بنام تالار نقارخانه قرار داشت . چون در اصفهان و سایر شهرهای بزرگ ایران معمول بود که طلوع و غروب آفتاب را به وسیلۀ طبل و نقاره اعلام کنند...» .

تغییرات از گذشته تا امروز

عمارت دیوانخانه که هم اکنون در اختیار شهرداری بهشهر است ، بر اساس آنچه که جهانگردان و سیاحان در وصف آن نوشته اند تغییرات بسیاری کرده است . بر اثر گذشت زمان استخر بزرگ مقابل عمارت به فضای سبز تبدیل شده است . این بنا از داخل هم به دو طبقه تبدیل شده است اگر چه نمای خارجی آن در یک طبقه با طاق های قوسی شکل و پلکانی دو طبقه با کمی تغییر به همان گونه باقی است که سیاحان تصویر آنرا بازگو کرده اند .

سایر باغ ها و عمارت های قدیمی

علاوه بر ساختمان چهل ستون ، چند عمارت و باغ دیگر از جمله : باغ تپه ، باغ چشمه ، باغ شمال ، باغ صاحب الزمان ، باغ حرمسرا ،‌باغ خلوت در حاشیه این بنا در دوران صفویه ساخته شده بود که فقط باغ چشمه و بخشهایی از باغ تپه باقی مانده و از دیگر باغ‌ها اثری بر جای نمانده است.

هم اكنون شهرداری بهشهر در عمارت آن مستقر است و محوطه آن به پارك عمومی تغییر كاربری داده است.

منابع : سیری در ایران، تیشینه، همشهری آنلاین