درست کردن هرباریوم، جلسه اول
هدف: در این پروژه می‌خواهیم گام به گام یک هرباریوم کوچک بسازیم که در گذر زمان از گزند آفات در امان باشد.
حداقل زمان مورد نیاز برای انجام پروژه: 2 هفته
هزینه برآوردی: کم
سطح دشواری: آسان
مقدمه
هرباریوم چیست؟
هرباریوم مجموعه ای از نمونه های گیاهی خشک و پرس شده است که بر روی صفحات دارای شناسه چسبانده، به صورت خاصی منظم شده اند و با ترتیب و شرایط مخصوص، در قفسه ها نگهداری می گردند تا به عنوان مرجعی در دسترس محققان باشند.
تحقیقات نشان می دهد اولین فردی که اقدام به ساخت هرباریوم گیاهی کرد فردی بود ایتالیایی به نام لوکا گینی (Luca Ghini) که در اوایل قرن 16 می زیست. البته امروزه از مجموعه گیاهان خشک وی که بر روی کاغذ دوخته شده بودند چیزی باقی نمانده است.
بعدها شاگردان وی این کار را در سراسر اروپا گسترش دادند. تا اوایل قرن 18 گیاهان بر روی صفحات کاغذ دوخته و صفحات به صورت کتاب در می‌آمدند. ولی در عصر لینه (Linnaeus)، نصب نمونه، تنها بر روی یک برگ كاغذ و قرار دادن افقی آنها در طبقات، رایج گردید و تا به امروز در همه هرباریوم‌ها نیز از همین روش استفاده می‌شود.
اما این گیاهان خشک شده چه کمکی به محققان می‌کنند؟
اساسی‌ترین هدف از تهیه هرباریوم را می‌توان طبقه‌بندی گیاهان دانست تا در نهایت بتوان نواقص طبقه‌بندی کل جانداران را با استفاده از آن برطرف نمود. اما در این مسیر اهداف دیگری نیز دنبال می‌شوند که در زیر به چند مورد از آن ها اشاره شده است:
تشویق کردن مردم به حفظ حیات گیاهان از طریق برنامه‌های آموزشی و شناساندن گونه‌های مختلف گیاهی به آن ها.
استفاده از هرباریوم‌ها در علومی مانند گیاه‌شناسی (Plant Biology)، گرده شناسی (Pollination Biology)، داروسازی (Pharmacy) و غیره
تهیه مدرکی مستند برای حضور یک گونه در منطقه و نشان دادن گستره انتشار آن.
بررسی اقتصادی گیاهان یک منطقه.
بررسی ویژگی های زیستگاه، وضعیت آب و هوا و نحوه انتشار گیاهان در یک منطقه.
هرباریوم ها منبعی غنی از اطلاعات ریخت‌شناسی (Morphology)، کالبد‌شناسی (Anatomy)، گرده شناسی و بیوشیمی (Biochemistry) نیز هستند.
آینده‌های شغلی یك زیست‌شناس ـ متخصص سیستماتیك گیاهی
هرباریوم‌های معروف در دنیا
- موزه تاریخ طبیعی پاریس با داشتن 5/10 میلیون نمونه
- باغ گیاه شناسی سلطنتی کیو با داشتن بیش از 5 میلیون نمونه
- مؤسسه گیاه شناسی کوماروف، لنینگراد با داشتن بیش از 5 میلیون نمونه
- کنسراواتور و باغ گیاه شناسی ژنو با داشتن 5 میلیون نمونه
- موزه تاریخ طبیعی بریتانیا، لندن با داشتن 4 میلیون نمونه
درمیان موارد ذکر شده باغ گیاه‌شناسی کیو و کوماروف بیشترین گونه‌های ایرانی را در خود جای داده‌اند.
در ایران
در باغ ملی گیاه شناسی ایران واقع در اراضی چیتگر در حاشیه اتوبان تهران ـ كرج (پیکانشهر) یک هرباریوم بزرگ با گنجینه ای از نمونه های گیاهان خشک شده جهت پژوهشگران گیاه شناسی طبقه بندی و نگهداری می شود.
این مجموعه در حال حاضر با داشتن 247 هزار نمونه گیاهی یكی از معتبرترین هرباریوم های منطقه خاورمیانه و بزرگ ترین و مجهزترین آنها در كشور است. علاوه براین، تعداد زیادی نمونه گیاهی از سایر كشورهای دنیا نیز از طریق مبادله در باغ هرباریوم ملی ایران نگهداری می‌شود.
مواد و وسایل مورد نیاز
- نقشه منطقه
- دوربین عکاسی
- بیل و بیلچه، قیچی باغبانی، چاقو و کلنگ: برای جمع آوری گیاهان
- کیسه برای جمع آوری گیاهان
- پرس صحرائی شامل دو قطعه تخته سه‌لا شطرنجی، کمربند سگک دار، کاغذ خشک کن یا روزنامه
- دفترچه یادداشت برای جمع آوری اطلاعات
- آفت‌کش: گلوله های نفتالینی
- مقوای ضخیم، چسب نواری و چسب چوب
روش انجام پروژه
مراحل کلی تهیه هرباریوم به صورت زیر است. در مورد هر یک از این مراحل به طور کامل توضیح می‌دهیم.
1- جمع‌آوری نمونه گیاهی
2- پرس و خشک کردن گیاه
3- ضد عفونی نمونه
4- انتقال نمونه به کاغذ مخصوص
5- چسباندن برچسب اطلاعات به نمونه
مرحله اول: جمع آوری نمونه گیاهی
در هنگام جمع آوری گیاهان به موارد زیر دقت كنید:
یک گیاه برای ایجاد یک نمونه هرباریومی باید از لحاظ ساختار فیزیکی سالم و فاقد بیماری باشد.
از هر نمونه سه عدد تهیه كنید تا بتوانید بهترین حالت خشک شده را انتخاب کنید.
باید حتماً توجه داشت که از جمع آوری گیاهانی كه به تعداد كم در یك منطقه وجود دارند، به شدت خودداری شود.
در مواردی که گیاه علفی است جمع آوری کل گیاه (ریشه، ساقه، برگ، گل یا میوه) الزامی است.
در مورد گیاهانی که درختی هستند جمع آوری قسمتی از سر شاخه های گیاه، به همراه گل یا میوه و یادداشت کردن ویژگی های درخت از جمله بلندی، وضعیت تنه و شاخه بندی کافیست.
از آنجایی که مهم‌ترین کلید شناسایی گیاهان اندام های زایشی آنهاست پس باید علاوه بر اندام های رویشی، اندام های زایشی شامل میوه، گل، هاگدان، اسپروفیت و مخروط آنها را نیز جمع آوری نمود.
اگر نمونه گیاهی مورد نظر دارای پیاز، بنه، ریزوم و یا غده باشد، گیاه را به همراه بخش های زیر زمینی آن جمع آوری كنید.
قسمت های با ارزش و ظریفی چون دانه ها، میوه ها یا گل ها را می توان در پاکت های کوچکی جمع آوری نمود.
گیاهان را در کیسه های جداگانه قرار داده و آنها را شماره گذاری كنید.
ضمن جمع آوری نمونه می بایست اطلاعات مربوط به هرکدام را در دفترچه یادداشت با توجه به شماره هر گیاه ثبت نمود. اطلاعات شامل موارد زیر است:
- تاریخ و مکان جمع آوری نمونه
- ویژگی های زیستگاه شامل: ارتفاع، میزان و جهت شیب، نوع خاک و غیره.
- نوشتن تراکم گیاه در منطقه و اختصاصات گیاه (علی الخصوص گل و رنگ آن زیرا معمولاً بعد از خشک نمودن نمونه رنگ گل های آن تغییر می نماید).
بهتر است از گیاه خود در منطقه ای که می زیسته عکس های دقیق نیز گرفته شود.
مطالب مرتبط:
بخش پژوهش های داش آموزی تبیان . تهیه: مهبان رحیمی فرد
تنظیم: زینب شاه مرادی
