نخستین صندوق امانات ایران و جهان

ساخت برخی از بناهای تاریخی ایران با کاربری های ویژه ، در نتیجه درایت ایرانیان در گذشته بوده و برخی از آنها عناوینی مانند اولین ها و ترین ها را در جهان یدک می کشند و بسیاری از آثار به دست آمده از آنها در بزرگترین موزه های دنیا تحت عنوان نفیس ترین آثار نگهداری می شوند. یکی از همین قلعه های بسیار باارزش تاریخی ایران در «سریزد» است که عنوان «نخستین صندوق امانات ایران و جهان» را به خود اختصاص داده است.

فرآوری: علیرضا عابدینی-بخش گردشگری تبیان

نظم بی نظیر در پلان قلعه

قلعه «سریزد» هرچند گستردگی و وسعت و تشکیلات ارگ بم را ندارد،اما نظم حاکم در پلان قلعه آن را در نوع خود بی نظیر ساخته است. فضاهای داخلی قلعه شامل بخشهای مسکونی، خدماتی و ... با نظم و چیدمان خاصی در کنار یکدیگر قرار گرفته اند. پیچیدگی در روابط فضاهای داخلی به همراه برج و باروها و تزئینات هندسی ساده و با وقار بر روی آنها و حجم زیبای بیرونی بنا در دل دشت ، زیبایی های منحصر به فردی است که بنا را در زمره یکی از زیباترین قلعه های کشور قرار داده است.همچنین عظمت و بزرگی این قلعه که در 3 طبقه ساخته شده حکایت از رونق و جمعیت بالای روستا در گذشته دارد.

نخستین صندوق امانات جهان

این قلعه در سه طبقه به مساحت 7790متر و متشکل از 468 حجره از خشت و گل بنا شده است. قلعه «سریزد» کاربرد حکومتی و نظامی نداشته و هر یک از حجره های آن متعلق به یک خانواده بوده که در آن اشیای با ارزشی چون پول، طلا، جواهرات و غلات را نگهداری میکردند. از این حیث می توان قلعه سریزد را نخستین صندوق امانات ایران و جهان قلمداد کرد. درب اصلی قلعه که در حال حاضر موجود نیست داری عملکردی دو منظوره بوده که از بالا به پایین با طناب و قرقره باز و بسته می شده است و به هنگام باز شدن، روی خندق پیرامون قلعه قرارمی گرفته و علاوه بر ماهیت حفاظتی به عنوان پل ارتباطی با آن سوی خندق هم کاربرد داشته است. گفتنی است خانواده ها هنگام هجوم دشمنان از حجره های قلعه به عنوان پناهگاه هم استفاده می کردند.

برای دیدن قلعه کجا برویم؟

«سریزد» از روستاهای شهرستان مهریز است که قدمتی چند هزار ساله دارد.در گذشته دروازه? یزد در «سریزد» بوده و ابتدای یزد «سریزد» بوده که به آن شهر «فرافر» می گفتند.قلعه تاریخی «سر یزد» در مجاورت جاده یزد - کرمان و در پهنه «کشتخان» مجاور روستای «سریزد» قرار گرفته است.این قلعه به همراه قلعه «مهرپادین» از بزرگترین و زیباترین قلاع خطه مهریز است.

قدمت تاریخی

هسته اولیه این قلعه مربوط به دوران ساسانی است و دردوره صفویه در 3 طبقه مرمت و بازسازی شده است.

متعلقات خارجی قلعه

-این قلعه در خارج شامل دیواری به ارتفاع 2 متر گرداگرد قلعه است که قبلا دارای ارتفاع بیشتری بوده است.
-خندق به عمق 4 متر و عرض 5 تا 6 متر در اطراف قلعه
-حصار و باروی قلعه که ارتفاعی حدود6 متر دارد و گرداگرد قلعه را فرا گرفته و دارای سه برج مدور و یک برج مکعب شکل است.

متعلقات بین حصار و دیوار داخلی قلعه

-فضایی میان حصار و دیوار داخلی قلعه به عرض 8 متر گرداگرد آن وجود دارد که با توجه به آثار و شواهد ، محل آب انبار، انبار علوفه و طویله چارپایان و آغل گوسفندان و احشام بوده است.
-دیوار داخلی و اصلی قلعه،اماکن عمومی، خانه ها و انبارهای آذوقه را در بر گرفته است. حصار داخلی با ارتقاع 9 متر شامل شش برج مدور است.

فضای اصلی و مرکزی قلعه

فضای اصلی و مرکزی قلعه شامل انبارها ، خانه ها و اتاق های مسکونی قلعه نشینان بوده است.

درب ورودی قلعه در سمت شمال آن قرار داشته که بر روی خندق مقابل آن پل متحرکی نصب بوده است که شب هنگام به کمک طناب و قرقره بلند می شده و در پشت دروازه قرار می گرفته است.با برداشتن پل متحرک از روی خندق،ارتباط داخل و خارج قلعه از یکدیگر قطع می شد. با گذشتن از پل روی خندق و عبور از دراصلی قلعه ، به محوطه هشتی دروازه وارد می شویم. ودر محوطه هشتی به سه درب دیگر بر خورد می کنیم که دو تا از آن ها به طرفین چپ و راست باز شده و به محوطه میان حصار خارجی و دیوار داخلی قلعه که محل نگهداری احشام و چارپایان و انبار های علوفه بوده ،راه دارد.درب سوم ، مقابل دروازه اصلی قرارگرفته و به محل مسکونی قلعه راه دارد. کوچه اصلی قلعه در امتداد درب اصلی و در جهت شمال به جنوب قرار گرفته و تا انتهای ضلع جنوبی قلعه امتداد دارد.در سمت راست و چپ هر طرف ، شش کوچه فرعی دیگر در نظر گرفته شده که طول هر کدام حدود 50 متر می باشد. در طرفین کوچه های فرعی ، خانه مسکونی افراد قلعه در 3 طبقه احداث شده است.
در دو طبقه کوچه اصلی دو ردیف پلکان ساخته شده که ارتباط مسکونی ساکنان را با یکدیگر برقرار می سازد. علاوه بر آن در کوچه های فرعی نیز پلکانهایی برای ایجاد ارتباط بین طبقات در نظر گرفته شده است. خانه های قلعه هر کدام بیش از 2 اتاق ندارد و اکثر زیر بنای آنها بیش از 30 متر مربع نیست.اتاق ها تو در تو بوده و در جوانب آنها طاقچه ها ،رف ها و در انتهای آنها محل هایی برای قرار دادن خمره های بزرگ جهت ذخیره کردن مواد غذایی ساخته شده است. همچنین در کف اتاق های قلعه سوراخهایی جهت اختفای خمره ها ایجاد کرده اند.

آب انبار قلعه

ازجمله آثار موجود قابل ذکردراین قلعه آب انباراست که درسمت چپ ورودی و پشت هشتی ساخته شده است که مسقف بوده و ابعاد آن در حدود 5*6 متر است و اکنون اثری ازآن باقی نمانده است.این آب انبار به دو طریق آب گیری می شده است. یکی به وسیله مجرایی که از خندق به آن متصل بوده و در مواقع لزوم مجرا گشوده شده و آب انبار پر می شد ، و دیگری در هنگام خطر و تهاجم دشمن که احتمال آلودگی آب خندق وجود داشت ، بنابراین آب انبار را با آب خندق آبگیری نمی کردند،بلکه با جمع آوری آب پشت بامها و فضای داخلی قلعه نیاز خود را بر طرف می ساختند.با این عمل افراد قلعه می توانستندکلیه نیاز های خود را برطرف ساخته و ارتباط خود را با خارج قطع نمایند.

نحوه حفاظت از قلعه

نحوه استفاده ازفضاهای قلعه بدین ترتیب می باشد که برج های قلعه در سه طبقه بنا شده و ارتباط طبقات به وسیله پلکان های مارپیچ تامین می گردد.در هر سه طبقه روزنه هایی برای دیده بانی و تیراندازی در نظر گرفته شده است. پشت بام برج ها ، دیواری به ارتفاع 5/1 متر را دارد که به عنوان جان پناه از آن استفاده می گردد.در زیر دیوار جان پناه ، سوراخ هایی با شیب تند به طرف بیرون ایجاد کرده اند که از آنجا برای ریختن خاکستر،شن داغ،آب جوش و قیر مذاب بر سر مهاجمان استفاده می کردند.اگر دشمن اقدام به آتش زدن درب ها می کرد،از این قسمت آب می ریختند و آتش خاموش می شد.درهای دوم و سوم ورودی، با پوششی از فلز ساخته شده بود،بدین وسیله علاوه بر استحکام بخشی، بیشتر از سوزاندن آن جلوگیری می شد.بر بالای درب اصلی قلعه تیر چوبی قرار دارد که بر روی آنها چهار قرقره به چشم می خورد.از این تیر چوبی و قرقره ها برای بالا و پایی آوردن درب ورودی خندق و یا درب قلعه استفاده می کردند. این تنها نمونه ای از باز و بسته کردن درب به صورت عمودی می باشد که تاکنون آثار آن باقی مانده است.

منابع: نگاه مدیا، تیشینه، همگردی،فرمانداری مهریز