نگاهی به مختصات فکر مکتب قم و بغداد

تفکر امامیه، به ویژه در دوران غیبت کبرای امام عصر (عج) فراز و نشیب های فراوانی طی کرده و هر مرحله با تلاش های بزرگان شیعه و عنایت خاص بقیه الله الاعظم (عج) توانسته است تطورات چشمگیری در زمینه فقه، حدیث علوم عقلی و عرفان رقم بزند.

مراجعه به متون و منابع دست اول روایی، فقهی و کلامی شیعه، بدون اطلاع از سیر تحولات فکری شیعه و دیدگاه حاکم بر هر کتاب، مطالعه ای ناتمام است که برداشت هایی ناقص در پی خواهد داشت. از این رو، لازمه رجوع به منابع علمی شیعه اطلاع از روند تطورات تفکر شیعه و فضای حاکم بر هر مکتب و مرحله فکری است.
کتاب نگاهی به تاریخ تفکر امامیه از آغاز تا ظهور صفویه، حاصل تلاش مشترک حجج اسلام مهدی فرمانیان و مصطفی صادقی کاشانی به مطالعه اجمالی نحله ها، سیر تکامل و مکاتب فکری شیعه از زمان حضور امامان معصوم تا دوره صفویه پرداخته است. این کتاب را در 192 صفحه «پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی» منتشر کرده است.
با توجه به این که تمرکز محتوای کتاب و مکاتب فکری قم و بغداد و مقایسه میان این دو مکتب بوده، دوران حضور ائمه به عنوان دوران تکوین تفکر شیعه به اختصار بیان شده است تفکرات اعتقادی و علمی شیعیان در زمان حضور امامان معصوم تبیین شده و فضای فکری کوفه و مدینه و گرایش های فکری اصحاب ائمه گذرا و به طور مختصر آمده است رویکردهای نقلی، عقلی و باطنی در میان اصحاب ائمه و نمونه هایی از مصادیق این نگرش ها در کتاب آمده و نحوه برخورد امامان معصوم با این رویکردها بیان شده است.
دو مکتب اصلی محلی بحث در کتاب مکتب قم و بغداد هستند که در قالب بیان اندیشه های عالمان برجسته هر مکتب بررسی و مقایسه شده اند.
مکتب قم با رویکردی نقل گرا و حدیثی در تفکرات عالمانی نظیر «شیخ صدوق» نمود یافته و دیدگاه های فکری و فقهی آن بر این مبنا شکل گرفته است که در نتیجه تأثیرهای عمیقی در سیر تفکرات شیعیان در پی داشته است ریشه های دیدگاه کلامی شیعه به طور عمده در این مکتب شکل گرفته است.
مکتب بغداد نیز با رویکردی عقل گرانگرشی خاص درباره استفاده از نقل و عقل دارد که در این کتاب در قالب اندیشه عالمانی همچون «شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی» بررسی شده است.
در کتاب اختلاف های فکری موجود میان حامیان هر مکتب و همچنین میان دو مکتب فکری قم و بغداد در موضوعات مختلف بیان شده و سنجش هایی میان این دو مکتب در روش برداشت از منابع اصلی عقلی و نقلی صورت گرفته است. موضوعات مهمی همچون توحید، عدل، نبوت، امامت، معاد، رجعت، ایمان و اسلام براساس نظریات برجسته ترین علمای مکاتب قم و بغداد مطالعه و بازبینی شده است.
نفوذ اندیشه ها و اصطلاحات فلسفی در میان عالمان شیعه با ورود روش فلسفی در مباحث عالمانی چون «خواجه نصیرالدین طوسی» و «علامه حلی» رخ داده است که شکل گیری این جریان فکری و تطورات آن نیز بخشی از کتاب را به خود اختصاص داده است. پس از نفوذ فلسفه تفکرات عرفانی «ابن عربی» عامل مهمی است که باعث رونق دیدگاه های عرفانی در تفکر شیعه شده و نقطه عطفی در تاریخ تفکر امامیه تا پیش از دوره صفویه قلمداد می شود هر چند در این کتاب همه جزئیات و تاریخچه تفکر امامیه ارائه نشده، آن را می توان پرونده ای مختصر و مفید برای آشنایی علاقه مندان به تاریخچه تفکر امامیه، به ویژه طلاب علوم دینی دانست که مطالعه آن برای عموم طلاب و فضلای حوزه علمیه مفید و حائز اهمیت است.

منبع : رسائل - شماره نخست