در دنیای تو، دیجیتال چند است؟
بازنمایی عناصر عصر دیجیتال در سینمای ایران
سینما واجد کارکرد دوگانه ای در نسبت با ماهیت خویش است، بدین معنی که مهمترین تکنولوژی ارتباطی است که به تصویرکردن و بازنمایی وسایل ارتباطی دیگرهم می پردازد. اگرچه خودش مظهر وسایل ارتباطی مدرن است اما تظاهرات و تجلیات فردی و اجتماعی ابزارهای ارتباطی دیگر را هم درخود به نمایش می گذارد و شاید برای همین است که هنر و تکنولوژی برتر عصرجدید است.
در جهان رسانه ای شده امروز،تکنولوژی های جدید صرفا ابزار ارتباطی برای کنش مندی های روزانه آدمی نیست بلکه یکی از عناصر مهم در کنش مندی اوست و تجربه روزمره ما در زندگی دنیای معاصر سویه رسانه ای داشته که باعث می شود زیست جهان ما بیشتر یک تجربه رسانه ای شده باشد.
بسیاری از تصورات، تخیلات، احساسات و عواطف، کنش و واکنش هایی که در زندگی و در مواجهه با دیگران تجربه می کنیم متاثر از رسانه ها شکل گرفته است. به قول مک لوهان رسانه خود پیام است. این پیام و تجربه های رسانه ای شده را می توان امروزه بیش از پیش در سینمای ایران ردیابی کرد. در واقع جهان سینمایی اثر، بازنمایی جهان اجتماعی ماست که در آن، رسانه ها صرفا انتقال دهنده پیام نیستند بلکه شکل دهنده و حتی خود پیام اند؛ مثلا فیلم عصر یخبندان مصطفی کیایی که روایتی جامعه/ روانشناختی از جامعه معاصر ما و نسل جدیدی است که در مواجهه منطقی با زیست مدرن دچار بحران های جدی در روابط عاطفی و انسانی خود شده و به یک گسست معنایی تن داده است. قصه های درهم تنیده آدم هایی که زندگیشان در یک روایت درهم تنیده و حلقوی چنان بهم گره می خورد که گویی سرنوشت هیچ انسانی در دهکده جهانی کنونی بی تاثیر از زندگی دیگری نیست؛ زندگی سرد و یخ زده ای که آدمها برای گرما بخشیدن از آن مسیری اشتباه را طی کرده و به جای گرمایش به فرسایش خود و زندگیشان دچار می شوند. در این فیلم بسیاری از کنش و واکنش ها، گره افکنی و تعلیق آفرینی ها یا مبتنی بر استفاده از موبایل و کارکردهای آن بود یا پیام هایی که از این طریق رد وبدل می شد.
به عنوان مثال یکی از کارکردهای نمایشی موبایل در به تصویر کشیدن موقعیت خیانت در سینماست که بعد از فراگیر شدن این وسیله ارتباطی در جامعه و سطح اجتماعی کم و بیش در بسیاری از فیلمهایی که مسئله خیانت را روایت می کردند مورد استفاده قرار گرفت؛ ازجمله در عصر یخبندان که فرهاد اصلانی از طریق گوشی همراه همسرش متوجه رابطه او با مرد دیگری شد. در واقع تکنولوژی تلفن همراه واجد دو کارکرد مهم در شکل گیری فیلمنامه و بسط درام است. یکی کارکرد سخت افزاری آن که با حضورش در بسیاری از موقعیت ها، به شکل گیری کنش های انسانی و مجازی آدم های قصه کمک کرده و در شکل گیری موقعیت های دراماتیک، نقش بازی می کند و دوم نوع استفاده از آن به ویژه پیامک هایی که از طریق آن بین شخصیت های قصه رد و بدل می شود زمینه و بسترخلق یک پلان یا سکانس را فراهم می کند. گاهی این تاثیر گذاری در پس زمینه قصه رخ می دهد و گاهی مستقیم به شکل گیری درام کمک می کند. آنچه در پس زمینه دراماتیکی «عصر یخبندان» که در بسط درام هم نقش داشت وسایل ارتباط جمعی مدرن و دیجیتالی بود که صورت بیرونی و عملی تر آن را می توان در فیلم «رخ دیوانه» ابوالحسن داوودی مشاهده کرد.
در اینجا نیز شاهد نگاهی آسیب شناختی به نسل جوان اما به زبان نسل جدید هستیم و تاثیر ابزارهای نوین ارتباطی و فضای مجازی در قبض و بسط عملی زندگی واقعی. اینکه چقدر ابزارهایی مثل اینترنت، فیس بوک، چت و تشکیل گروه های مجازی می تواند در زیست - جهان نسل امروز موثر باشد و زندگی آنها را حتی تا مرز اضمحلال و فروپاشی به خطر بیاندازد. در واقع رخ دیوانه را می توان فیلمی با رویکرد آسیب شناسی به سطح و شکل استفاده از فیس بوک به عنوان پرکاربردترین رسانه شبکه اجتماعی در کشور دانست که نه فرصت ها که تهدیدهای ابزار نوین ارتباطی را به تصویر می کشد.
در فیلم رخ دیوانه شاهد شکل گیری یک گروه انسانی هستیم که از شبکه اجتماعی فیس بوک شکل گرفت. بسیاری از کنش های انسانی و تجربه های هیجانی شخصیت ها در این فیلم مبتنی بر وسایل نوین ارتباط جمعی شکل گرفته است. مثلا علاقه ساعد سهیلی در این قصه به گوشی گران قیمت طناز طباطبایی و شوخی های آنها بر سر این موضوع اساسا درام و قصه فیلم را بنا می کند و تا خلق موقعیت هایی مثل دزدی و جنایت پیش می رود. برای درک عمیق تاثیر وسایل ارتباط جمعی در زندگی امروز ایرانیان کافیست تصور کنید که قصه فیلم رخ دیوانه در دو دهه پیش اصلا قابل شکل گیری و تصور بود یا خیر؟ در واقع ظهور و بسط وسایل نوین ارتباطی، شبکه های مجازی و اجتماعی و زدگی دیجیتال در سطح همگانی موجب شکل گیری موقعیت های تازه دراماتیک در سینمای ایران شد.
یکی از نمونه های بارز در این موضوع که شاید برای اولین بار به مسئله وبلاگ نویسی و تاثیر آن در زندگی فردی و اجتماعی پرداخت فیلم سر به مهر هادی مقدم دوست بود که در سال جاری اکران شد. در این فیلم لیلا حاتمی شخصیت اصلی فیلم از طریق وبلاگ نویسی با گروهی آشنا می شود یا تجربه های روزانه و درد دل های شخصی خود را با اسم مستعار در وبلاگ شخصی اش می نویسد و به نوعی وبلاگ درمانی دست می زند. در این فیلم موبایل و پیامک دادن نیز به یک کنش دراماتیک بدل می شود و لیلا از طریق کشمکش درونی به اینکه آیا به خواستگارش بگوید نماز می خواند را از طریق پیامک دادن یا ندادن به او تجربه می کند و حتی فیلم با پیامکی که در سکانس پایانی ارسال می شود به پایان می رسد. تضاد قابل تاملی که در این فیلم صورت بندی می شود نسبت بین تنهایی یا احساس تنهایی در بستر یک شبکه اجتماعی و ارتباطی است بدین معنی که شخصیت قصه علی رغم اُنس با وسایل ارتباط جمعی از احساس تنهایی رنج می برد و این یکی از واقعیت های اجتماعی مهم در ارتباط با کارکردهای تکنولوژی دیجیتال است.
امروزه بسیاری از کنش های فرهنگی ما چه در سطح فردی چه در ساخت های اجتماعی، یا متاثر از ابزارهای ارتباطی است یا در فضاهای ارتباطی مجازی تجربه می شود اما هنوز سینمای ما که خود یکی از مظاهر همین وسایل ارتباطی است نتوانسته است به بازنمایی تاثیرات فردی/ اجتماعی استفاده از این وسایل و نقش آنها در زندگی انسان معاصر ایرانی بپردازد. شتاب روزافزون این وسایل و نقش آن در زیست جهان ما و جهان زندگی هنوز در جهان سینمایی قابل ردیابی و رویت نیست و شاید این نه یک فرصت سینمایی که یک ضرورت اجتماعی است که سینمای ما بیش از اینها به بازنمایی عناصر دیجیتال در تجربه های روزمره انسان معاصر ایرانی توجه کند.
