آینده مناسبات آمریکا با جمهوری اسلامی ایران

پیشران های کلیدی در مناسبات آتی دولت امریکا با ج. ا. ایران -1

این نوشتار درصدد پاسخگویی به این پرسش است که اساساً در مناسبات دولت ایالات متحده امریکا و جمهوری اسلامی ایران طی 8 سال آینده (1396 تا 1403) چه نیروهای پیشرانی قابل شناسایی هستند؟

پیشرانها در واقع همان نیروهای بزرگ تغییر هستند. پیشران، این قابلیت را دارد که صحنه را با تحولی اساسی روبه رو سازد. در واقع، منظور از پیشران، هر عاملی است که صحنه و محیط کلان را متحول کرده و تغییر می دهد. پیشرانها از دو جهت برای ما دارای اهمیت هستند، از یک سو، در مقام توصیف، آینده را بر مبنای آن ها توصیف میکنیم و از سوی دیگر، در مقام تجویز و مبتنی بر پیشرانها، آینده را مطابق با میل خود تغییر می دهیم. در این میان، برخی از پیشرانها، تا حدی مشخص هستند و برخی دیگر با مجموعه ای از عدم َ َقطعیت ها همراه هستند.
پیشران های تأثیرگذار در روابط که به جمهوری اسلامی ایران مربوط هستند و در این نوشتار مورد بررسی قرار می گیرند عبارتند از:
اهمیت و جایگاه ژئوپلیتیک ایران؛
تنهایی استراتژیک ایران؛
برآورد ایران از احتمال وقوع برخورد نظامی؛
نیاز ایران به دسترسی به دانش و فناوری نوین؛
روابط ایران با محور مقاومت؛
سطح روابط ایران با روسیه و چین؛ و
نقش و نفوذ منطقه ای جمهوری اسلامی ایران.
اهمیت و جایگاه ژئوپلیتیکی ایران
ارزش واقعی «ژئوپلیتیک مدرن» را به کارکرد آن در «تحلیل علمی عوامل جغرافیایی حاکم بر روابط بین الملل و هدایت کننده تعاملات سیاسی» نسبت می دهند.
در واقع، ژئوپلیتیک بیانگر وجود یک ارتباط پویا و متحول میان جغرافیا و سیاست است. امریکایی ها نمی توانند موقعیت و اهمیت نقش ژئوپلیتیکی ایران را در معادلات منطقه ای غرب آسیا نادیده بگیرد. موقعیت جغرافیایی ایران در منطقه غرب آسیا برای نقل و انتقال کالا و انرژی از شمال به جنوب و شرق به غرب و همچنین دسترسی به مهم ترین آبراه ترانزیت انرژی در خلیج فارس، همگی وزن و اهمیت ژئوپلیتیکی ایران را افزایش داده است (1)
موقعیت و اهمیت ژئوپلیتیکی ایران در غرب آسیا، هم برای امریکایی ها و هم برای جمهوری اسلامی در مناسبات آینده دو کشور به عنوان یک فاکتور مهم و تأثیرگذار محسوب می شود.

تنهایی استراتژیک ایران

بنابر مجموعه ای از دلایل جغرافیایی، تاریخی و هویتی، ایران دستخوش یک نوع «تنهایی استراتژیک» شده است که به اعتقاد برخی در چند دهه اخیر تشدید هم شده است؛ به این معنا که امنیت ملی و حیاتش صرفاً متکی به خودش است و نمی تواند با اطمینان از ظرفیت های سیستمیک برای دفاع از خود بهره گیری نماید. اگرچه جغرافیا جایگاه ژئواستراتژیک خاصی به ایران داده، اما نگاهی گذرا به مرزهای جغرافیایی این کشور نشان از فقدان مرزهای طبیعیِ دفاعی دارد. آسیب پذیری تاریخی سرزمین ایران، به جهت عدم برخورداری از مرزهای طبیعیِ دفاعی، به واسطه هویت و فرهنگ ویژه این کشور تشدید شده است.

در واقع، مفهوم «تنهایی استراتژیک» اشاره به وضعیتی است که در آن ایران فاقد هرگونه اتحاد طبیعی با ابرقدرتی جهانی و یا قدرتی منطقه ای است؛ فقدانی که با پیروزی انقلاب اسلامی و تأسیس نظامی اسلامی انقلابی بیش از پیش شدت پیدا کرد (2)
اگرچه استقرار نظام نوپای اسلامی در ایران، تنهایی استراتژیک ایران را دو چندان کرده است، اما ریشه این تنهایی استراتژیک را می باید در رستاخیز احیای دولت ایرانی به دست شاه اسماعیل صفوی یافت که با رسمیت بخشیدن به مذهب تشیع، هویت ایرانیان را از ترکان عثمانی، ازبکان، و اکثریت اعراب اهل سنت جدا کرد.

برآورد ایران از احتمال وقوع برخورد نظامی

تلاش برای کاهش احتمال وقوع جنگ، یکی از مهم ترین عواملی است که می تواند بر مناسبات آینده دو کشور تأثیر زیادی داشته باشد. برای جمهوری اسلامی این مسأله بسیار حایز اهمیت است که از ورود کشور به هرگونه جنگ و درگیری نظامیِ ناخواسته جلوگیری به عمل آورد و همین موضوع خود یکی از پیشران های مهم برای دولت ایران در ارتباط با ایالات متحده امریکا محسوب می شود.
به عنوان نمونه، تلاش برای کاهش احتمال بروز جنگ، یک انگیزه تعیین کننده برای جمهوری اسلامی جهت انجام مذاکره با امریکایی ها بر سر موضوع هسته ای بوده است.

نیاز ایران برای دسترسی به دانش و فناوری های نوین

موضوع تسلط امریکا بر سیستم صدور فناوری بین المللی و محدودیت هایی که می تواند در زمینه تأمین نیازهای ایران برای دسترسی به دانش و فناوری های نوین ایجاد نماید، همگی مواردی هستند که می توانند در آینده روابط دو کشور تأثیرگذار باشند.
موقعیت ایالات متحده در حوزه فناوری و تسلط آن بر بازار این صنعت در جهان از یک سو، و نیاز جمهوری اسلامی ایران برای دسترسی به دانش و فناوری غربی جهت پیشبرد اهداف توسعه صنایع و اقتصاد داخلی از سوی دیگر، موجب شده تا ملاحظه های مرتبط با بحث فناوری نیز به عنوان یک عامل موثر در مناسبات آینده ایران و امریکا از وزن و اهمیت قابل توجهی برخوردار باشد.
به عنوان نمونه، جمهوری اسلامی برای توسعه زیرساخت ها در بخش های مربوط به انرژی، پتروشیمی، حمل و نقل، تولید و صنایع زیربنایی، نیازمند دسترسی به فناوری و دانش نوین است (3)

روابط ایران با محور مقاومت

یکی از راهکارهای جمهوری اسلامی ایران به منظور تلاش برای محدودسازی نقش، حضور و نفوذ امریکا در منطقه، حفظ و تقویت محور مقاومت است. ارتباط ایران با همپیمانانش در محور مقاومت، می تواند به عنوان یک فاکتور مهم در آینده روابط ایران و امریکا تلقی شود. نوع رابطه ایران با محور مقاومت در سطح منطقه و الهام بخشی و پیشگامی آن در این جبهه این از یک سو، و تأثیری که عادی سازی روابط ایران با امریکا بر ذهنیت این هم پیمانان منطقه ای و آینده روابط آن ها با جمهوری اسلامی می تواند بر جای بگذارد از سوی دیگر، همگی باعث می شوند تا موضوع رابطه با محور مقاومت، به عنوان یک پیشران بر آینده روابط ایران و امریکا اثرگذار باشد.

سطح رابطه ایران با روسیه و چین

از منظر امریکایی ها، سطح رابطه ایران با روسیه و چین به عنوان یک پیشران حایز اهمیت است. از نظر کارشناسان امریکایی، روسیه و چین می توانند نقش مهمی در راهبرد آینده امریکا در قبال ایران بازی کنند. این دو کشور مهم ترین تأمین کننده تجهیزات نظامی و شریک تجاری ایران محسوب می شوند(4)

نقش و نفوذ منطقه ای ایران

از منظر امریکایی ها، ایران از جمله بازیگرانی است که برای چندین دهه توانسته است نشانه هایی از سرسختی، مقاومت و حتی رویارویی در برابر هژمونی امریکا را از خود بروز دهد. به واقع، از منظر آن ها، تداوم فرهنگ مقاومت در ایران، نقش مهمی بر نوع رفتارهای منطقه ای این کشور بازی می کند. از این رو، درک و برآورد امریکایی ها از توان بازی سازی و ضربه زنی ایران و ظرفیت های این کشور در زمینه کمک به ثبات و امنیت منطقه و یا تضعیف آن، خود یکی از عناصر مهمی است که در رفتار و سیاست های آینده این کشور در رابطه با جمهوری اسلامی می تواند اثرگذار باشد.

پانویس ها:
1- Suzanne Maloney, ?Iran ?s Political Economy Since the Revolution ?, Brookings Institution, Washington DC, 2015:487
2-Arash Reisinezhad, ?Why Iran Needs to Dominate the Middle East ?,The National Intrest, 2015.
3-Benoît Faucon And Hovland Kjetil Malkenes, ?Iran ?s Ambitions Face Wary Western Oil Firms ?,The Wall Street Journal, 21 Feb 2016, Available at: http://www.wsj.com/articles/irans-ambitions-face-wary-western-oil-firms-1456101728.
4-Pollack Kenneth M. others, ?WHICH PATH TO PERSIA?Options for a New American Strategy toward Iran ?, The Saban Centerat The Brookings Institutin, 2009, p:17.

منبع : ماهنامه اینده پژوهی / قاسم منفرده