تاریخی از طهران

تهران در دهه های آغازینِ پایتختی، روستایی را می ماند که از هیچ یک از امکانات شهری و جلوه های شهرنشینی بهره ای نداشت...

تهران روستایی در اطراف ری

تهران در دهه های آغازینِ پایتختی، روستایی را می ماند که از هیچ یک از امکانات شهری و جلوه های شهرنشینی بهره ای نداشت. حکومتها و کارگزاران حکومتی کاری به آسایش مردم و فراهم کردن وسایل رفاهی آنان در محیط بیرون از خانه و نظم و نظافت شهر و شکل و شمایل کوچه ها و خیابانهای شهر نداشتند. مردم به شیوه ی سنتی نیاکانی خود فضای پیرامون خانه ها و گذرگاههای خود را آب وجارو می کردند و پاکیزه نگه می داشتند. آنچه کریمان در وصف چهره ی واقعی تهران آن روز نوشته است ، کاملاً بر آن شهر صدق می کند. کوچه های شهر تنگ و پر از کثافت و خیابانهای آن در زمستان پر از گل و لای و در تابستان آکنده از گرد و خاک بود. محله ها و گذرها در قُرُق اشرار و اوباش بود. زنها می بایست پیش از غروب آفتاب در خانه باشند و چون هوا تاریک می شد، بیرون رفتن از خانه خطر داشت. به نوشت ویلم فلور مردم زباله ها را معمولاً توی خیابانها می ریختند. برخی از خیابانها پر از چاله َوچوله بود، به طوری که گذر از آنها بسیار دشوار می نمود. داروغه ی شهر تحت امر کلانتر کم و بیش به کارهای شهر و شهرداری می رسید و خلافکاران را مجازات می کرد

از زمانی که تهران به صورت پایتخت سلسله قاجاریه در آمد افزون بر روش های سنتی که از دیرباز وجود داشت، حاکمان و کلانتران شهر نیز وظایفی بر عهده گرفتند که بخشی از آنها چون نظافت معابر و میاه و جلوگیری از تجاوز و نیرنگ در کسب و تخلفات دیگر در زمره تکالیف کنونی شهرداری  ها قرار گرفت...

میرزا محمود خان کاشانی نخستین وظیفه دار نهاد احتسابیه

در دوره ناصرالدین شاه نهاد حسبه که ریشه  های تاریخی و دینی داشت به گونه ای زنده شد و با عنوان اداره احتسابیه گاه مستقل و زمانی منظم به نظمیه بی آن که وظایف آن دقیقاً روشن و تفکیک یافته از دیگر وظایف شهری باشد موظف به انجام اموری شد که در دور بعد از مشروطیت نسبتا سامان بیشتری یافت. البته در پیدایش این نهاد نیز اثرات خارجیان خاصه پس از مسافرتهای ناصرالدین شاه و مظفر الدین شاه به اروپا مشهود گردیده است. اقامت سفیران و نمایندگان خارجی در تهران آن روزگار دولت را نسبت به برپایی چنین نهادی مصمم تر کرد. در دوره ناصرالدین شاه نخستین وظیفه دار نهاد احتسابیه میرزا محمود خان کاشانی (عموی فرخ خان امین الدوله غفاری) با لقب احتساب آقاسی و بعد احتساب الملک بود. و پس از وی تا پایان جنبش مشروطیت خاصه پس از توسعه تهران چند تن دیگر نیز به همین لقب مفتخر شدند.

پس از فتح تهران توسط مشروطه خواهان، به واسطه آشنایی هایی که با اصول تقسیم کار و روند اداره شهر در جوامع غربی داشتند تصمیم گرفتند طبق ضوابط خاصی به ساماندهی اوضاع شهر تهران بپردازند و در راستای آن تصمیم به جای میرزا عباس خان مهندس باشی که در دوره سلطنت ناصرالدین شاه توسط وی برای اداره تهران تعیین شده و به دلیل دخالت های شاه و اطرافیانش عملاً نتوانسته بود کار چندان چشمگیر و قابل اعتنایی انجام دهد کسی را به ریاست شهر منصوب کنند و اجرای امور شهری را به عهده وی بگذارند که مسوولیت هایش مشخص باشد و آنها را بر اساس اختیاراتی مشخص و از پیش تعیین شده انجام بدهد و همان تفکر مقدمه تاسیس تشکیلاتی با عنوان بلدیه شد. به عبارت بهتر طرح ایجاد سازمان بلدیه پس از استعفای میرزا نصرالله خان مشیرالدوله به عنوان رئیس نخستین کابینه قانونی و مطابق این خواست مجلس که وزیران باید مسئول و در برابر دولت جوابگو باشند در تاریخ 29 اسفند سال 1285 ه.ق در مجلس اول مطرح شد.

بر اساس مصوبه مجلس محمدخان قاجار دولو ماموریت یافت تا نظامنامه بلدیه را تدوین کند و او جزوه ای در خصوص وظایف بلدیه و مامورانش و همچنین محدوده فعالیت و اختیارات آنها تنظیم کرد که به نظامنامه بلدیه معروف شد و مشتمل بر پنج فصل و 108 ماده بود. این قانون که ترجمه و اقتباس از قوانین شهرداری  های فرانسه و بلژیک بود بعدها پایه و اساس شکل گیری شهرداری در تهران شد. این نظامنامه در بیستم ربیع الثانی سال 1325 قمری به تصویب نمایندگان مجلس رسید و نامگذاری بسیاری از خیابانها و کوچه  های شهر و حتی شماره گذاری خانه  ها و دکانها را به دنبال داشت و گفته می شود تامین روشنایی چند خیابان شهر در شب  ها و رساندن آب آشامیدنی به خانه  ها با گاری  های بشکه دار، نظافت و آب پاشی خیابانها نیز از همان زمان و توسط خود محمد خان قاجار دولو شروع شد.

تمرکز گرایی دولت در زمان رضاخان

با روی کار آمدن رضا شاه به عنوان نخست وزیر روند تمرکز گرایی دولت با شدت بیشتری دنبال شد و دولت در تاریخ 30 اردیبهشت ماه 1309 قانون جدیدی برای تشکیلات بلدیه تصویب کرد. متن آن قانون به منظور رفع مشکلات دولت در زمینه امور شهر تدوین شده و نحوه دریافت عوارض و مالیات  ها را برای دولت مشخص و راحت تر کرده بود. در سال 1308 ه.ش چهار شعبه بلدیه به نام بخش در چهار نقطه شهر تشکیل شد و در سال 1315 تعداد بخش  ها به هشت رسید.

بعد از جنگ جهانی دوم و عزل رضا شاه و به قدرت رسیدن پسرش محمد رضا فعالیت شهرداری به همان شکل سابق تا سال 1328 ادامه یافت. در سال 1328 به دلیل مشکلاتی که در سطح شهرها به شم می خورد و از آن جا که مردم نقش چندانی در امور شهرری نداشتند دولت تصمیم گرفت انجمن  های شهری را مجددا فعال کند. اما چون به تشکیل انجمن  های شهری از دیدگاهی قدرت گرایانه و از بالا نگاه می شد و هدف این بود که در تشکیل انجمن های شهری قدرت دولت هم لحاظ شود قدرت زیادی به انجمن  های شهری و شهرداری داده شد و آنها عملا ویژگیهای یک نظام تمرکز گرا را پیدا کردند اما از دهه 1330 به بعد تغییراتی که در شرح وظایف و سیستم اداری شهرداری به وجود آمد این نهاد شهری به شکل و شمایل امروزی خود نزدیکتر شد.

عزل و نصب های پیاپی شهرداران

عزل و نصب های پیاپی شهرداران که از سالهای اولیه بعد از شهریور 1320 شروع شده بود در سال های بعد نیز همچنان ادامه یافت

منابع: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، سایت تاریخ ایرانی،مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی(تهران، نظام شهرداری و شهربانی/ علی بلوکباشی)