نگاهی بر کتاب
گونه شناسی فکری سیاسی حوزه علمیه قم
برخلاف صورت بندی روحانیت در سالهای پیش از انقلاب اسلامی به دو گروه منزوی و فعال، امروزه این نهاد دچار تنوعات زیادی برخلاف صورت بندی روحانیت در سالهای پیش از انقلاب اسلامی به دو گروه منزوی و فعال، امروزه این نهاد دچار تنوعات زیادی از درون شده است. دلیل این امر را باید در مواجهه آنان با جزئیات مدنیت سیاسی و نیز حضورشان در ارکان مختلف حکومت دینی جستجو کرد.
شناخت این تنوعات برای آنان که از نمای نزدیک تحولات سیاسی و اجتماعی نهاد متولی دین را دنبال می کنند ارزش بسیاری دارد. این اثر بدون اینکه به همه جنبه های این بررسی بپردازد تنها می کوشد روایت و موضع روحانیت حوزه علمیه قم در قبال نظم سیاسی و دینی را معرفی و مناقشات کانونی و در حاشیه آنان درباره سرشت و سیرت نظم دینی در سال های پیش از ظهور را مورد واکاوی و تحلیل خود قرار دهد.
پژوهش حاضر، نتیجه تلاش علمی عبدالوهاب فراتی است که در گروه سیاست پژوهشکده نظام های اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی سامان یافته است و توسط سازمان انتشارات پژوهشگاه منتشر شده است و شامل چهار فصل به شرح زیر است:
فصل اول: کلیات و تمهیدات نظری
فصل اول که به مباحث مقدماتی و تمهیدی می‌پردازد، از شش گفتار تشکیل شده است. مولف در این فصل، ضمن تقریر موضوع، به صورت‌بندی روحانیت پیش از انقلاب اسلامی می‌پردازد. روحانیون محافظه‌کار شامل آخوندهای درباری، ولایتی‌ها و خشک‌مقدس‌ها و روحانیون مصلحت‌اندیش، روحانیون اصلاح‌طلب، روحانیون انقلابی شامل روحانیون سیاسی، مبارزین فرهنگی، از جمله صورت‌بندی‌های روحانیت پیش از انقلاب بودند.
مولف همچنین در ادامه، تکثر میان روحانیتِ پس از انقلاب را با الگوگیری از سید عباس صالحی، به تکثرهای چهارگانه پیرامون رویارویی روحانیت با مدرنیته و مسائل جدید، تکثر برخاسته از تعامل روحانیت با انقلاب و نظم سیاسی برآمده از آن، تکثر برخاسته از مسائل صنفی روحانیت و حوزه‌های علمیه، و تکثرهایی که ریشه در تبار و پیشینه روحانیت دارند تقسیم می‌کند.
گونه‌شناسی موجود از روحانیت کنونی در ایران، تبیین منطق و چارچوب نظری پژوهش، روش و متدلوژی بحث، تبیین مفاهیمی چون گونه/ جریان/ مکتب، فکری- سیاسی، امر سیاسی/ سیاست/ نظم سیاسی، سنتی/نواندیش/ متجدد، و ایجابی/ سلبی از دیگر مباحث این فصل را تشکیل می‌دهد.
فصل دوم: روحانیت و تحول در اندیشه
مولف در این فصل، با بیان اینکه تحول، عنوان عامی است که شامل همه عرصه‌های اندیشگی از جمله سیاست می‌شود، رسالت پژوهش فوق را به بررسی تحول حوزه و روحانیت در تفکر سیاسی، تقلیل می‌دهد. مولف در این فصل کوشیده است بازتاب انقلاب را در متن تحولات فکری سیاسی حوزه‌های علمیه پیگیری نماید. از همین رو، وی از طریق بازنگری شماری از وقایع و گفتگوهای سیاسی و غیرسیاسی در حوزه قبل و بعد از انقلاب، تصویری اجمالی از تحول فکری و نیز چشم‌انداز کلی آن در میان روحانیون این دوره، ارائه کرده است.
به اعتقاد مولف، به رغم موانع و محدودیت‌هایی که فراروی مباحث فکری به ویژه گفتگوهای سیاسی حوزه وجود دارد، تفکر روحانیت به ویژه در ساحت دانش‌هایی مثل فلسفه سیاسی و فقه سیاسی بارور گردیده است.
ارائه سیمای کلی حوزه علمیه قم در دوره جدید، از جمله مباحث این فصل است. مولف با اشاره به انفعال سیاسی در زمان حیات آیت الله حائری و علاقه روحانیت به تداوم آن، به طرح ایده «حکومت اسلامی» قبل از طرح ولایت سیاسی فقیهان پرداخته است. پی بردن روحانیت به ماهیت دولت مدرن ایجاد شده توسط رضاخان، از دیگر تحولات بررسی شده توسط مولف است که به اعتقاد مولف، روحانیت را قانع کرد که اجرای شریعت تنها از مسیر تشکیل حکومت میسر است و لذا تاسیس دولت از باب مقدمه واجب دیگری مثل اقامه احکام شریعت، واجب بود.
در ادامه این فصل، مولف به تنوع و تکثر موجود در حوزه علمیه قم می‌پردازد. مباحث تاریخمند روحانیت همچون جریان تقریبی و جریان ولایتی‌ها، تقابل عقل‌مداران و نقل‌گرایان، از جمله این تکثرهاست.
تکثر روحانیت و رویارویی با مدرنیته از دیگر تکثرهای حوزه است که شامل مخالفین تجدد می‌شود؛ جریانی که با نگاهی نقادانه و خردورزانه به میراث اسلامی، می‌خواهد دین را عصری کند و جریانی که با تکیه بر الزام‌های زمان و مکانی، سعی دارد که تفکر دینی را با برخی از ارکان تجدد به هم‌نهادی برساند.
تکثر در رویکرد روحانیت نسبت به انقلاب اسلامی و نظم سیاسی و تکثر روحانیت نسبت به حوزه علمیه قم و مسائل صنفی روحانیت، شامل دیدگاه‌های دولت‌محور و حوزه‌محور، از دیگر تکثرهای مورد نظر مولف است.
فصل سوم: روحانیت و نظم های سیاسی کانونی
در این فصل که قلب پژوهش فوق را تشکیل می‌دهد، مولف در ابتدا مراد خود از کانونی بودن نظریات را توضیح می‌دهد و تصریح می‌کند که منظور، نظریه‌هایی است که در محدوده هنجارها، رویه‌ها و سنت‌های حاکم بر حوزه علمیه تولید می‌شود و به آن سنت‌ها و ارزش‌ها همواره وفادار می‌ماند.
اولین دسته، بی‌توجهی به امر سیاسی و بلاشرط شدن نظم سیاسی است که از نظر این دسته، روحانیت در نفی و اثبات امر سیاسی، نگرش تئوریک ندارد. اراده معصومانه و مدینه فاضله مومنان، از جمله مختصات این دسته است.
دسته دوم، شامل افرادی می‌شود که به امر سیاسی توجه دارند و لذا قرائت‌های مختلفی از نظم دینی ظهور و بروز پیدا می‌کند و در واقع، چهار گونه نظریه‌پردازی شکل می‌گیرد. البته مراد از توجه، لزوما موافقت با نظم سیاسی موجود یا لزوم برقراری نظم خاصی نیست، بلکه صرفا به معنای آن است که این مسئله تبدیل به دغدغه فکری آنان شده است.
نظریه‌پردازان سنتی/ سلبی، گروهی از عالمان دینی‌اند که نظم سیاسی را در همان مفهوم نظم سلطانی تحلیل می‌کنند، اما چون در راس آن معصوم را مشاهده نمی‌کنند، به معطل ماندن آن در سالهای پیش از ظهور رای می‌دهند. نظریه شیخ انصاری در کتاب المکاسب و نظریه مرحوم سید احمد خوانساری در این دسته است.
نظریه‌پردازان سنتی/ ایجابی، که هر چند از منظر نظم سلطانی به تحلیل نظم دینی می‌پردازند، اما بر خلاف گروه پیشین، بر لزوم اقامه نظم دینی تاکید و با نظریه تعطیل، مخالفت می‌ورزند.
مولف در ادامه، نظریه‌پردازان غیرسنتی را نیز به دو گروه ایجابی و سلبی تقسیم می‌کند. وی نظریه‌پردازان سنتی ایجابی را افرادی چون امام و شاگردان ایشان می‌داند که به نوعی حکومت دینی نه در نظم سلطانی، بلکه در نظم‌های مردمی می‌پذیرند و نظریه‌پردازان غیرسنتی سلبی همچون سید احمد قبانچی و محسن کدیور، با استدلال درون‌دینی، اسلام را به دین و حکومت تاویل نمی‌برند و با طرح اسلام مدنی از دولت‌های عرفی حمایت می‌ورزند.
فصل چهارم: درهم‌ریختگی‌های نظری یا برش‌های طولی در حوزه علمیه قم
مولف در فصل چهارم، به نظریات و کرانه‌های حاشیه‌ای حوزه می‌پردازد که بر کانون‌های حوزه‌های شیعی وارد می‌شوند و نه به دلیل درستی‌شان، بلکه به دلیل نقد و ابرامی که بر این کانون‌ها وارد می‌کنند، از اهمیت زیادی برخوردارند.
به اعتقاد مولف، قرآن‌گرایان، گرایش‌های انتقادی و تجددگرایان اسلامی، از جمله کرانه‌های حاشیه‌ای مهم در حوزه‌اند که وی به آنها می‌پردازد.
فراتی در بخشی از مقدمه کتاب خود چنین می نویسد: برخلاف تصورات اولیه، باید اذعان کرد ادبیات موجود درباره جریان شناسی فکری و سیاسی روحانیت پس از انقلاب اسلامی، بشدت فقیر است. اغلب منابع موجود به سالهای قبل از انقلاب به ویژه روزگار مشروطه به این سو سخن گفته اند.
از نظر زمانی می توان مطالعات مربوط به روحانیت را به سه دوره کلی تقسیم کرد:
۱) دوره فعالیت و حضور روحانیت در نهضت مشروطیت،
۲) دوره انفعال و سکوت روحانیت در عصر پهلوی اول و آغاز قیام روحانیت در نیمه سلطنت پهلوی دوم
۳) دوره مشارکت روحانیت در قدرت در عصر جمهوری اسلامی.
مروری بر آثار مکتوب در دو دوره اخیر به ما نشان می دهد که هنوز صورت بندی جامعی که مبتنی بر مستندات علمی و رویه عملی حوزویان باشد به نگارش در نیامده است. به جز اندکی از این آثار، اغلب آنها از جنبه های معرفت شناسی و روش شناسی رنج می برند. بویژه روایت برخی از گونه‌شناسی های موجود در حوزه علمیه قم پس از انقلاب اسلامی به دلیل پاره ای از ملاحظات سیاسی و ایدئولوژیک فاقد داوری های علمی اند. با این همه، آثار اندکی نیز وجود دارد که می تواند ما را در ارزیابی و تحلیل گونه های فکری و سیاسی روحانیت، مساعدت نماید و بخشی از زوایای ناگفته روحانیت را به سخن درآورد.
لازم به ذکر است: از دیگر آثار و تالیفات این محقق و پژوهشگر حوزوی می توان به کتاب هایی چون از انقلاب اسلامی و بازتاب آن، اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، اندیشه سیاسی سید جعفر كشفی، (از مرجعیت تا تبعید حضرت امام) تاریخ شفاهی، رهیافت نظری بر انقلاب اسلامی، گونه‌های مشروعیت قدرت سیاسی در ایران، آزادی در اندیشه سیاسی امام خمینی (ره) و امام خمینی (ره) و نسل سوم نام برد.
کتاب گونه شناسی فکری سیاسی حوزه علمیه قم اثر عبدالوهاب فراتی، با قیمت ۳۵۰۰۰ تومان در اختیار مخاطبان قرار گرفته است.
علاقه مندان جهت کسب اطلاعات تکمیلی و تهیه کتاب می توانند به نشانی www.poiict.ir مراجعه کنند.
تهیه و تنظیم: سید سبحان بطحایی
منبع: خبرگزاری رسمی حوزه، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، مجله مباحثات
