تبیان، دستیار زندگی
تصمیم گرفته شد که در اعتراض به محاکمه دکتر مصدق و همچنین بازگشایی سفارت انگلیس در تهران، تظاهراتی انجام شود. در این رابطه آیت الله حاج سیدرضا زنجانی شخصا اطلاعیه ای داد و از بازاری ها و دیگر اصناف خواست در اعتراض
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

سه دانشجویی که جانبازان شاه قربانی کردند

تصمیم گرفته شد که در اعتراض به محاکمه دکتر مصدق و همچنین بازگشایی سفارت انگلیس در تهران، تظاهراتی انجام شود. در این رابطه آیت الله حاج سیدرضا زنجانی شخصا اطلاعیه ای داد و از بازاری ها و دیگر اصناف خواست در اعتراض به محاکمه دکتر مصدق، تعطیل عمومی اعلام کنند.

بخش تاریخ ایران و جهان تبیان
سه دانشجویی که جانبازان شاه قربانی کردند

خاطرات حسین  شاه حسینی از 16 آذر 32

حسین شاه  حسینی، عضو شورای مرکزی جبهه ملی ایران، در سال 1332 از سوی نهضت مقاومت ملی مسئولیت برگزاری مراسم هفتم شهدای دانشجوی 16 آذر را به عهده داشت. او در کتاب خاطرات خود «هفتاد سال پایداری» (به کوشش امیر طیرانی) ریشه ماجرای 16 آذر 32 را اعتراض به محاکمه دکتر مصدق و بازگشایی سفارت انگلیس و تصمیم نهضت مقاومت ملی مبنی بر کشاندن کانون مقاومت به دانشگاه بیان می کند. آنچه در پی می خوانید روایت شاه حسینی از شکل گیری و فرجام این رویداد است:

گرفته شد که در اعتراض به محاکمه دکتر مصدق و همچنین بازگشایی سفارت انگلیس در تهران، تظاهراتی انجام شود. در این رابطه آیت الله حاج سیدرضا زنجانی شخصا اطلاعیه ای داد و از بازاری ها و دیگر اصناف خواست در اعتراض به محاکمه دکتر مصدق، تعطیل عمومی اعلام کنند.

در چنین موقعیتی بود که کمیته نهضت مقاومت ملی بر آن شد تا در اعتراض به تجدید رابطه ایران و انگلیس اعلامیه ای بدهد و حرکتی در کانون مقاومت دیگری که دانشگاه باشد، ایجاد نماید. در اعلامیه نهضت مقاومت ملی گفته شده بود که نیکسون روز شانزدهم آذر به ایران می آید و قرار است تظاهراتی در اعتراض به ورود او انجام شود. البته او هجدهم آذرماه به ایران آمد.

پس از انتشار اعلامیه نهضت مقاومت ملی، در حمایت از این اعلامیه، جامعه اصناف و بازرگانان نیز اعلامیه ای صادر کرد که در آن به تبعید مرحوم شمشیری و حاج تقی انوری، دستگیری حاج محمود مانیان و دیگر افراد وابسته به جامعه اصناف و بازرگانان و نیز خراب کردن سقف بازار و اجازه ندادن به باز شدن خیلی از مغازه ها اعتراض کرد و خواست روز شانزدهم آذر  که قرار بود نیکسون وارد ایران شود  تعطیل عمومی اعلام گردد. اما اعتراض ها در دانشگاه تهران از دانشکده پزشکی، داروسازی، حقوق و علوم آغاز شد. جلوی این دانشکده ها هر روز تظاهراتی در اعتراض به مسائلی که در این مملکت اتفاق می افتاد و همچنین دستگیری شخصیت های سیاسی دانشگاه ازجمله مهندس قاسمی که از دانشکده فنی او را گرفته و به خارک تبعید کرده بودند به عمل می آمد. این تظاهرات روزهای چهاردهم و پانزدهم هم ادامه داشت. اما تحلیل نهضت مقاومت ملی این بود که چون نیکسون می خواست به ایران بیاید، باید یک جو آماده ایجاد شود؛ بنابراین امکان داشت در پی خشونتی که در بازار انجام دادند، دانشگاه را هم متشنج کنند تا بتوانند بهره برداری نمایند و نیکسون در فضای آرامی بتواند به ایران بیاید.

حمله جان بازان شاه به دانشکده فنی

صبح روز شانزدهم آذر من و دیگر اعضای کمیته در منزل آقای رحیم عطایی نشسته بودیم و از دانشگاه خبرهایی از طریق آقای باقر رضوی که از فعالان انجمن های اسلامی بود، می رسید. نشریات نهضت مقاومت ملی از طریق باقر رضوی و یک عده نزدیک به مهندس سحابی در دانشگاه ها توزیع می شد؛ بنا بر اخباری که به ما رسیده بود، صبح اول وقت شانزدهم آذر که دانشجویان به دانشگاه می روند، می بینند که پلیس وارد صحن دانشگاه شده و هر دانشکده ای را جداگانه محاصره کرده است. همچنین اطراف همه دانشکده ها عده ای سرباز با لباس های خاص که به آن ها جانبازان ارتش می گفتند ایستادند. در این وضع متشنج سر ساعت هشت همه دانشجویان به کلاس های خود می روند و جو را بسیار متشنج می بینند.

در ابتدا دانشکده فنی از آرامش نسبی برخوردار بود. گویا آقای دکتر شمس مشغول تدریس نقشه برداری بود که چند تن از گروهبان های ارتش وارد کریدور دانشکده فنی می شوند و به کلاس دکتر شمس می روند. دو نفر لباس شخصی هم با این ها وارد کلاس دکتر می شوند و یکی از دانشجویانی را که انتهای کلاس نشسته بود به گروهبان ها نشان می دهند؛ ولی دکتر شمس از بردن دانشجو توسط گروهبانان جلوگیری می کند. به مجرد اعتراض و ممانعت دانشجویان، چند ارتشی دیگر هم وارد عمل می شوند و به زور این دانشجو را از پشت میز بیرون می کشند و کتاب هایش را هم توی سرش می زنند و کشان کشان از در بیرون می برند. هنوز در کلاس بسته نشده بود که چهار گروهبان دیگر وارد کلاس می شوند و آن لباس شخصی همراه آن ها دانشجوی دیگری را نشان می دهد. زمانی که دانشجوی دوم را می گیرند، دانشجوی سوم روی نیمکت می رود و بر اساس گزارشی که به نهضت مقاومت ملی رسید، می گوید: «آقا ما چقدر بی عرضه هستیم، چقدر بدبخت هستیم. این کلاس نیست، این درس نیست، یک عده ای بدون اینکه از استاد و از کادر دانشگاه اجازه بگیرند وارد کلاس می شوند و هیاهو درمی گیرد، تف به این کلاس و تف به این مملکت» و در عین حال که این شعارها را می دهد فریاد می زند: «درود بر دکتر مصدق» و «مرگ بر رژیم سلطنتی شاه»، کلاس به هم می خورد و دانشجویان بیرون می آیند و به دفتر مهندس خلیلی، رئیس دانشکده و همچنین آقای دکتر عابدی، معاون دانشکده می روند و می گویند: «زنگ بزنید، کلاس ها را تعطیل کنید.»

با تعطیلی کلاس ها، آقایان قندچی و شریعت رضوی و بزرگ نیا (دانشجویان کلاس دکتر شمس) می بینند در کریدور دانشکده سربازها جلوی در را گرفته اند و هر گروهی از این بچه ها که می آیند، با این مشکلات مواجه می شوند. تک تک این آقایان و ارتشی هایی که آنجا ایستاده اند، عده ای را نشان می کنند. بعضی ها را با ضرب و شتم می گیرند و در کامیون های ارتشی می اندازند. یک عده هم مقاومت می کنند و می مانند. گروهبان ها این هایی را که می ایستند و حرکت نمی کنند یا به کریدورهای دیگر می روند، تعقیب می کنند و یک باره وقتی همه در سالن اصلی طبقه اول قرار می گیرند، فرمان آتش می دهند. پیش از شلیک ماموران، آقای قندچی جلو می آید و می گوید: «بزنید ما کاری نکردیم، مسئله ای نیست.» یکی از گروهبان ها به سینه قندچی تیراندازی می کند و او به زمین می افتد و به بزرگ نیا با سرنیزه حمله می کنند و شریعت رضوی را هم می کشند. با کشته شدن این سه نفر، دانشجویان به نظامیان درون دانشکده حمله می کنند و آن ها نیز از تیراندازی خودداری می کنند؛ ولی متقابلا به سایر دانشجویان در کریدورها حمله می کنند. آن ها حتی دانشگاه ها را زیرورو می کنند و لوازم آنجا را می شکنند. بعضی از دانشجویان فرار می کنند و بعضی با لباس هایی که از کارمندان آزمایشگاه ها گرفته بودند و یا لباس های کار و آچار به دست فرار می کنند. بعضی هم در اختیار نیروهای نظامی قرار می گیرند که آن ها را داخل کامیون می اندازند و می برند. آقای مهندس خلیلی و آقایان اساتید بر اساس گزارش هایی که به نهضت مقاومت ملی رسیده بود، به دکتر سیاسی، رئیس دانشگاه مراجعه می کنند و او نیز در پاسخ به اعتراض آن ها می گوید: «آقا این ها جانبازهای شاه هستند و من جلوی این ها کاری نمی توانم بکنم. از این جهت خود من هم دچار این بحران هستم.»

به دلیل تیراندازی هایی که ارتشی ها کرده بودند، آب درون شوفاژها در سطح اصلی دانشکده راه افتاده بود و با آمیخته شدن با خون ها، همه  جا را خونابه فرا گرفته بود. با این وضع کلاس های درس دانشگاه تعطیل می شود و دکتر سیاسی و شورای دانشگاه هم جلسه فوق العاده تشکیل می دهند و گزارش «شرف عرضی» برای شاه تهیه می کنند که نیروهای مسلح این کارها را کرده اند و این مسئله پیش آمده است.

تشویقی شاه برای حمله کنندگان به دانشگاه

فردای آن روز شاه تیمسار مزینی را برای دلجویی و تحبیب به دانشگاه می فرستد تا خودش را از این گناه و تقصیر تبرئه کند. همان تیمسار مزینی که در قتل افشارطوس نقش بسیار موثری داشت؛ با خانواده های شهدا ملاقات و در دانشگاه از اساتید و روسا عذرخواهی می کند؛ ولی نهضت مقاومت ملی در فردای روز معذرت خواهی، نشریه ای به نام «راه مصدق» منتشر کرد و در آن علاوه بر اینکه گزارش وقایع دانشگاه را شرح داد، سندی ارائه کرد که نشان داد در فرمان صبحگاهی در لشکر دو زرهی از آن سه گروهبانی که اول به اتاق دکتر شمس وارد شدند، طی نامه  شماره 2122 مورخ 1332.9.20 تجلیل و تحبیب شده است. متن این سند چنین است: «از لشکر دو زرهی به ستاد رکن دو به کلیه واحدها و دوایر دولتی تابعه منتشر شود که از افراد دسته جانباز، در اثر جدیت و فعالیتی که در ماموریت دانشگاه تهران، روز دوشنبه شانزدهم آذرماه مشاهده گردید، تشویق شوند. لذا کلیه افراد به دریافت پاداش نقدی مفتخر و سه نفر از آن ها به درجه گروهبان دومی و چهار نفر به درجه سرجوخگی ارتقا می شوند.»

این بخشنامه را به تمام دوایر و پادگان ها فرستادند و نهضت مقاومت ملی نشان داد که دست شاه در این کار دخیل بوده است و او در نظر داشته یک عده را منکوب و مقهور بکند تا نیکسون بتواند آزادانه وارد ایران شود.

روایت وارونه ماجرا از زبان رادیو

جنازه شهدای آن واقعه را ابتدا به سردخانه بردند و تا فردا شب آنجا نگه داشتند و بعد تحویل خانواده ها دادند تا به دست دانشجویان نیفتند. درست است که جانبازان شاه در دانشگاه ریختند؛ ولی بعد همه دانشکده ها را تخلیه کردند.

همان روز شانزدهم آذر، پلیس تهران از رادیو اعلام کرد: «عده ای از دانشجویان در کلاس های درس نشسته بودند و به پلیس چهره خشنی نشان می دادند و افراد پلیس را مسخره می کردند و این باعث شد که ماموران پلیس واکنش از خود نشان دهند. پلیس قصد زدن دانشجویان را نداشت؛ ولی دانشجویان به پلیس حمله کردند و می خواستند اسلحه شان را بگیرند. از این رو افراد برای دفاع از خود، تیراندازی کردند و قصدشان زدن دانشجویان نبوده است.»

ماجرای بازوبند مشکی

نهضت مقاومت ملی از انتقال جسد شهدا از پزشکی قانونی به خانواده ها مطلع شد؛ ولی به دلیل رعب و وحشت خانواده ها، جنازه ها را به امامزاده عبدالله واقع در شهرری منتقل و آنجا دفن کردند. نهضت مقاومت ملی تصمیم گرفت که برای این سه شهید بزرگوار برنامه شب هفت برگزار و از آن ها تجلیل نماید. در اعلامیه ای که نهضت مقاومت ملی صادر کرد، از تمام دانشجویان سراسر ایران خواست که تا چهلم شهدا بازوبند سیاه ببندند و تا هفتم شهدا، دانشگاه را تعطیل کنند و بعد از هفتم، دانشجویان سر کلاس های خود بروند. این کار انجام شد و همه بازوبند بسته بودند و در خیابان های تهران حرکت می کردند. شب ها بعضی از مواقع که مسابقات ورزشی بود که خودم هم از ورزشکاران آن روز بودم در مسابقه بسکتبال، تمام بچه ها را وادار کردیم که با بازوبند مشکی وارد صحنه مسابقه بشوند. این نوع کارها آثار بسیار مثبتی در جامعه گذاشته بود. برنامه هفت را طوری تنظیم کردیم که حتما یکی از اعضای خانواده شهدا صحبت کنند.

شب هفت کشته شدگان و بیانیه نهضت مقاومت ملی

آقای حاج سید رضا زنجانی تیمی دوازده نفری را مشخص کرد که یکی از آن ها معممی به نام آقا سید مهدی لاله زاری بود. این دوازده نفر را در سه دسته چهار نفره تقسیم کردند که این ها حضورا از خانواده شهدا دلجویی کنند. از طریق آقای نصرت الله امینی که خانواده بزرگ نیا را می شناخت و از طریق آقای حسن قاسمیه که خانواده قندچی را می شناخت و از طریق خانواده شریعتی که خانواده شریعت رضوی را می شناختند، وقت گرفتند و به منزل شهدا رفتند و از آن ها تجلیل کردند. برنامه شب هفت را این طور اعلام کردند که یکی از آقایان بیاید و به ما کمک کند و سخنران از طرف خانواده ها باشد. در این مورد نهضت مقاومت ملی بیانیه ای داد و از همه مردم دعوت کرد به امامزاده عبدالله بروند. آن روز از میدان شوش، دانشجویان با بازوبندهای مشکی به طرف امامزاده عبدالله حرکت کردند، البته پلیس و تانک ها اطراف امامزاده عبدالله را گرفته بودند. هرچند سرگرد مولوی که بعدها با هواپیما سقوط کرد ممانعت می کرد؛ ولی یورش مردم به نحوی بود که قابل کنترل نبود. مردم از اطراف و اکناف آمده بودند. حتی دهقان هایی که در اطراف امامزاده عبدالله و ابن بابویه بودند به یاری شتافتند و در امامزاده عبدالله را با فشار باز کردند و تمام صحن امامزاده عبدالله غرق جمعیت شد.

تجمع بزرگ در امامزاده عبدالله

آن روز من جزو کمیته تدارک این مراسم بودم. ما تا آن روز چنین جمعیت چشمگیر و اعجاب انگیزی را ندیده بودیم. چون هنوز ما مراسم دکتر فاطمی را برگزار نکرده بودیم و در نتیجه اولین باری بود که تاریخ معاصر ایران، چنین جمعیتی را به خودش می دید. تیپ همه جوان بود. چه دختر، چه پسر، چه کسبه و چه عناصر وابسته به نهضت مقاومت ملی. بیشترشان روبان های مشکی بسته بودند. خیلی از آن ها هم لباس مشکی به تن داشتند. از آنجا که پلیس راه ها را بسته بود و ممانعت می کرد، مردم از بیابان های اطراف امامزاده عبدالله خودشان را رسانده بودند. برادر شهید قندچی بالای چهارپایه ای رفت و ضمن تجلیل از دکتر مصدق، از همه شرکت کنندگان خواست که صلوات بفرستند. به محض اینکه صلوات فرستادند سکوت و آرامش بر همه جا حاکم شد. بعد فریاد زد که: «برادر من کشته راه ملی شدن نفت است. برادر مرا جلوی پای نیکسون قربانی کردند. ورود نیکسون به ایران ورود خطرناکی است؛ هم تایید حاکمیت آمریکا بر ایران است و هم راهگشای بعدی سلطه سلطه گران است. از این جهت برادر من متعلق به مردم و ملت ایران است و متعلق به تمام کسانی که با استبداد و استعمار می جنگند. در ازای این شهادت، ما خانواده های قندچی، شریعت رضوی و بزرگ نیا طلبی از مردم ایران نداریم. امید داریم که این خون و سایر خون هایی که ریخته شده راهگشا باشد تا طومار ظلم و ستم و استبداد و استعمار از خاک ایران برچیده شود.» او این جملات را خیلی مختصر، مفید و زیبا ادا کرد و بعد از همه جمعیت خواست که ادای احترام بکنند و فاتحه ای برای تمام این شهدا بخوانند. در آن روز تا پایان مراسم در امامزاده عبدالله هیچ گونه درگیری رخ نداد.

روایت یک دانشجوی فراری

گوینده ای که جمعیت را اداره می کرد، یکی از رفقای قدیمی نهضت مقاومت ملی بود. او که خیلی خوب مراسم را اداره می کرد یکی از دانشجویان بسیار ممتازی بود که بعدها پزشک شد. پشت سر آقای قندچی، آقایی ایستاده بود به نام مهندس حاج قاسمعلی که عضو جمعیت نیروی سوم خلیل ملکی بود. وی روی چهارپایه رفت و تمام وقایعی را که از روز شانزدهم آذر دیده بود شرح داد. او دانشجویی بود که همان روز از طریق آزمایشگاه فرار کرده و بیرون آمده بود و تا آن روز هم فراری بود. او مشاهدات عینی خود را از جریان آن روز می گفت. در آن روز گرچه مراسم مربوط به شهدای دانشگاه بود و دانشجویان و شخصیت های دانشگاهی آمده بودند، ولی چون نهضت مقاومت دستور داده بود، ما نیروهای بازار و کسبه را نیز برای آمدن به امامزاده عبدالله بسیج کردیم و می توانم بگویم امامزاده عبدالله چنین جمعیتی را به خود ندیده بود. در آن زمان ماشین به اندازه ای نبود که بتواند تمام آقایانی را که آمده بودند، به امامزاده عبدالله و برعکس به شهر برسانند. جمعیت، در گرو ه های چندنفری با هم پیاده آمدند و پیاده برگشتند. از بازوبندهایشان هم مشخص بود که برای شرکت در این مراسم آمده بودند.

نخستین سالگرد 16 آذر در سال 39 برگزار شد

از آنجا که من مسئول برنامه بودم، زودتر و پیاده رفتم. بعد از پایان مراسم به اتفاق آقای عباس رادنیا پیاده بازگشتیم. موقع برگشتن در محل «جوانمرد قصاب» مرحوم احمد توانگر را دیدیم. او در عین حال که آدم چاق و سنگین وزنی بود، کفش هایش را درآورده و در کیفش گذاشته بود و پیاده برمی گشت. چون کفش هایش دیگر به او اجازه راه رفتن نمی دادند. بازوبند مشکی هم بسته بود و به طرف میدان شوش می آمد، او از علاقه مندان دکتر مصدق و شادروان دکتر فاطمی و عضو نهضت مقاومت ملی بود. نهضت مقاومت ملی تصمیم گرفت که یاد این سه شهید را در شانزدهم آذرماه هر سال گرامی بدارد؛ ولی متاسفانه شرایط سیاسی به نحوی بود که تا پیش از سال 1339 به مشکلاتی برمی خورد. فقط در دانشکده فنی، دانشجویان راس ساعت 9 صبح سکوت می کردند و اولین بار در سال 1339 که خانم پروانه فروهر - که خدا رحمتش کند - سخنرانی کرد، سکوت دانشگاه شکسته شد و رسما شانزدهم آذر روز دانشجو نامیده شد.



منبع: سایت تاریخ ایرانی