تبیان، دستیار زندگی
یکی از کتب محفوظ در کتابخانه ملی فرانسه، عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات نام دارد که اثری از طوسی سلمانی است.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات

یکی از کتب محفوظ در کتابخانه ملی فرانسه، عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات نام دارد که اثری از طوسی سلمانی است.

سمیه رمضان ماهی - بخش هنری تبیان

عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات


این نسخه نفیس، محتملا مربوط به مکتب بغداد و تهیه شده در سال790هجری است. کتاب در 249 برگ و به خط نستعطیق کتابت شده است. اندازه برگه ها 320*330 میلی متر است که اندازه قابل ملاحظه ای را برای تصویرگری در اختیار هنرمند قرار می دهد.
این نسخه در شعبه شرقی کتابخانه ملی، با تکلمه فارسی و به شماره 332 نگهداری می شود.
این کتاب ارزشمند در ورق اول، مهری متعلق به مالک عثمانی داشته که تراشیده شده است. کتابخانه ملی فرانسه این کتاب را در زمستان 1266 هجری قمری از بیوه " بارون اوگوست اندره ئا دونرسیا" خریداری کرده است.

این نسخه هم از نظر موضوع و هم از لحاظ سبک کاملا متفاوت با نسخه هم عصر خود، "کتاب البلدان" ابومعشر بلخی است که اکنون در اکسفورد و کتابخانه بادلیان به شماره 133 مجموعه شرقی نگهداری می شود

بارون دونرسیا، شاگرد مدرسه زبان های شرقی در پاریس بود و در مشرق زمین به ویژه در تهران و تبریز، در فاصله سال های 1222-1244 هجری، پست های دولتی متفاوتی را بر عهده داشت. او در طول این مدت نسخ خطی فارسی زیادی را تهیه کرده بود. علاوه بر این نسخه، چهار جلد کتاب خطی دیگر از جمله یک بوستان و یک شاهنامه نیز متعلق به گنجینه او بوده که امروزه در کتابخانه دولتی مونیخ نگهداری می شود.
محتوای کتاب،به مانند دایره المعارفی است که به علوم طبیعی و حکایات عجیب اختصاص می پردازد بطوری که نام "عجایب نامه" بر آن نهاده شده است.
در کل، کتاب شامل 10 فصل است که به دست مولفی شافعی و فرزند یکی از اهالی همدان تحریر یافته است. نام مولف "محمد بن محمود بن احمد طوسی سلمانی" است که نگارش کتاب را در 555هجری آغاز نموده است، اما آنطور که از قرائن بر می آید کار نگارش و اتمام کتاب تا هفت سال پس از این تاریخ به درازا کشیده است. این کتاب به "طغرل بن ارسلان" (سلطنت از 562-573هجری) تقدیم شده است و از نظر نوع نگارش، قلمی شیرین و دلنشین دارد که نشانگر قدرت نویسنده در پرداخت موضوع است.

نسخه کنونی تنها نسخه مصور شناخته شده از این اثر است و ممکن است تألیف آن زمینه را برای نوعی شمایل پردازی اصیل فراهم آورده باشد. با این حال نسخه ابتدا ندارد و اوراق 1پشت تا 2 پشت، بعدا و احتمالا در شیراز و به دست کسی بازسازی شده اند که متن عجایب نامه را در اختیار نداشته است.
بعلاوه در این نسخه، چندین جای خالی و چند مورد جابه جایی دیده می شود که در مجموع ظاهر نامناسبی به آن داده اند. بر اساس ترقیمه نسخه در ورق 249 پشت، خوشنویسی به نام احمد هروی این نسخه را در اوایل ربیع الاول 790 هجری قمری، برای کتابخانه سلطان احمدخان رونویسی کرده است. منظور از این شخص، سلطان احمد جلایر است که در بغداد حکومت می کرد.

تصویرهای این نسخه، بسیار دارای اهمیت هستند، به ویژه به دلیل پیوندی که با حکایات مربوط به ساختن بناهای بزرگ یا شهرها دارند و همچنین به دلیل ارتباطی که با فرهنگ قومی و تیره نگاری به طور عمومی پیدا می کنند

تنها 245 پرده از نقاشی های فراوان موجود در نسخه باقی مانده اند. از آن جا که نسخه حاضر، تنها نمونه برجای مانده از نسخه هایی است که در آن زمان نوشته شده اند، فرضیه های متعدد درباره چگونگی پدید آمدن این نسخه و نقاشی های آن مطرح شده است. در واقع، این نسخه هم از نظر موضوع و هم از لحاظ سبک کاملا متفاوت با نسخه هم عصر خود، "کتاب البلدان" ابومعشر بلخی است که اکنون در اکسفورد و کتابخانه بادلیان به شماره 133 مجموعه شرقی نگهداری می شود.
وجود این کتاب امکان مقایسه را فراهم می آورد. برخی از کارشناسان معتقدند که بخشی از این نقاشی ها بعدها به کتاب افزوده شده اند؛ نقاشی ورق 148 از آن جمله است؛ اما تا وقتی که خلاف آن ثابت نشود، می توان ترسیم بیشتر این نقاشی ها را به طور قطعی همزمان با رونویسی نسخه دانست.
نقاشی های ورق 198 پشت و 199 (در همین صفحه) به فصل هفتم کتاب تعلق دارند.

عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات


در ورق 198 پشت، یوشع و همراهش در سرزمین غول های قبیله عاد مشاهده می شوند و به دو نفر برمی خورند که در حال حمل یک انار غول پیکر هستند. حکایت این فصل، هم چون حکایت فصل بعد، برگرفته از کتاب "قصص الانبیاء" است.
در ورق 199، نزدیک اردوی اسرائیلی ها، حضرت موسی را می بینیم که با عصای خود در حال زدن "اوج بن عنق" است. "اوج" چنان قدبلند است که سرش درون کوهی که می خواست بر روی اسرائیلی ها بیندازد، پنهان شده است.
به طور کلی تصویرهای این نسخه، بسیار دارای اهمیت هستند، به ویژه به دلیل پیوندی که با حکایات مربوط به ساختن بناهای بزرگ یا شهرها دارند و همچنین به دلیل ارتباطی که با فرهنگ قومی و تیره نگاری به طور عمومی پیدا می کنند.*


پی نوشت:
* جلوه های هنر پارسی ، فرانسیس ریشار