تدوین دایرة المعارف بزرگ نبوی به زبان فارسی
مجری طرح دایرةالمعارف بزرگ سیره نبوی ـ گفت: این دایرةالمعارف یك امتیاز عمده دارد و آن، نگاه شیعی به وقایع و حوادث و در مجموع سیره پیامبر اكرم (ص) است. متون خارجی مشابه، از این نگاه خالی هستند و دیدگاه مقابل را تبلیغ و نشر می‌كنند.
نخستین مجلد از دایرةالمعارف بزرگ سیره نبوی، تابستان امسال منتشر می‌شود. این مجلد كه نخستین جلد از مجموعه طرح دایرةالمعارف بزرگ سیره نبوی است، شامل حدود 1000 مدخل از بخش «اصحاب رسول خدا (ص)» (یكی از بخشهای پنجگانه دایرةالمعارف) است.
رسول جعفریان ـ مجری طرح دایرةالمعارف بزرگ سیره نبوی ـ گفت: تا كنون كاری در زبان فارسی با این حجم و اندازه و شمول به زندگی پیامبر اكرم (ص) نپرداخته است و این كار می‌تواند با گستردگی فراوانی كه دارد، یك منبع مرجع در زبان فارسی برای شناخت همه احوال و اتفاقات متنی و پیرامونی زندگانی نبی مكرم اسلام باشد.
مجری طرح افزود: براساس احساس نیازی كه به وجود یك متن مرجع در زبان فارسی بود و مشكلات فراوان تاریخی، عقیدتی و تحریفات منابع خارجی و جامع نبودن تك‌نگاشت‌ها و منابع تاریخی در این زمینه، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در قم، كه از جمله مراكز معتبر در زمینه علوم انسانی و اسلامی است، انجام طرح تدوین دایرةالمعارف بزرگ سیره نبوی را در دستور كار خود قرار داد و این طرح از ابتدای سال 1380، با یك تیم كاری متخصص و تاریخ پژوه با تحصیلات حوزوی ـ دانشگاهی آغاز شد و هم اكنون بیش از 2400 مدخل از یكی از پنج بخش اصلی و تعریف شده طرح، آماده شده و در مرحله آماده سازی پیش از نشر قرار دارد.
جعفریان در ادامه گفت: ما در دایرةالمعارف مبنا را بر این قرار داده‌ایم كه دو موضوع «جامعیت» و «وثوق» در حد بسیار بالا برآورده شود و این امتیاز بزرگ طرح است. امتیاز بزرگ دیگر این طرح، نگاه شیعی به حوادث و اتفاقات و زندگی اشخاص است كه منابع مشابه خارجی از آن خالی هستند.
وی همچنین خاطرنشان كرد: بخشهای پنجگانه دایرةالمعارف، «مفاهیم و اصطلاحات»، «صحابه‌شناسی»، «رویدادها»، «جغرافیای رویدادها»، و شرح احوال «گروه‌های مذهبی، سیاسی و اجتماعی» است كه تقریبا همه حوادث و احوال سیره رسول خدا و وقایع پیرامونی را شامل می‌شود.
او اظهار امیدواری كرد كه سایر بخشهای طرح نیز بر اساس برنامه تعریف شده تدوین و در اختیار محققان تاریخ‌پژوهان و دوستداران اهل بیت(ع) قرار گیرد.
جعفریان درباره پیشینه انجام این طرح و اساساً هدف از اجرای چنین طرح بزرگی گفت: كار طراحی و تدوین دایرةالمعارف بزرگ سیره نبوی، از یك اهمیت و ضرورت تاریخی و علمی آغاز شده و نشات گرفته است. اساس این كار، فقدان متن مناسب منقح و جامع به زبان فارسی است كه شامل همه احوال و اتفاقات و شرح زندگی صحابه و... و درمجموع یك دایرةالمعارف كامل از سیره و سنت پیامبر (ص) باشد. این یك ضرورت و بلكه نیاز مهم و اساسی است كه عدم برآوردن آن در سالیان گذشته، به خصوص بعد از انقلاب اسلامی، محققان و تاریخ‌نگاران و تاریخ پژوهان را آزار داده است. از سوی دیگر، تدوین و تكمیل و جمع‌آوری همه آنچه گفته شد، در قالب یك دایرةالمعارف، نه تنها ما را از متون جامع و گاه غیرجامع دیگران بی‌نیاز می‌كند، بلكه این اطمینان را در محقق و تاریخ‌پژوه ما ایجاد می‌كند كه با متنی مورد وثوق و آزموده شده رو به روست و نه كتابی تك كه ناظران و مدققان آن را ندیده‌اند. كار دایرةالمعارف، از این دو حیث، یعنی جامع بودن و موثق بودن، اهمیت بالایی دارد. نكته دیگر این‌كه اكنون كه كار دایرةالمعارف در حال انجام است، ما با یك نگاه پسینی به تحقیقات و آثار گذشته، خطاها و كوتاهی‌ها و گاه مشكلات محتوایی آنها را نیز تحلیل و اصلاح می‌كنیم و از این حیث نیز، با توجه به مطالعه و مرور سوابق، وجود این دایرةالمعارف و شاید امتیاز مهم آن، این است كه به‌نوعی نقد و بررسی غیر مستقیم منابع نگاشته شده در گذشته نیز هست. هدف اصلی كار، به دست دادن یك مجموعه كامل از حوادث و احوال و اتفاقات زندگی پیامبر (ص) و اصحاب ایشان است، به نحوی كه محققان را از مراجعه به تك‌نگاشت‌ها و منابع دیگر تا حد زیادی بی‌نیاز كند و متنی مرجع در این زمینه قرار گیرد؛ متنی كه از خطاهای تاریخی و ذوقی و... نیز تا حد امكان پیراسته باشد. با این نگاه، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه این طرح را در سال 80 راه‌اندازی كرد و گروه تاریخ پژوهشگاه متولی انجام آن شد. تا امروز نیز بیش از 2400 مدخل از بخش نخست طرح یعنی «اصحاب رسول خدا(ص)» كه معرفی و شرح احوال صحابه رسول‌خداست آماده شده و انشاء‌الله به زودی منتشر خواهد شد.
وی همچنین درباره ساختار كلی طرح و معرفی بخشهای آن گفت: در تقسیم‌بندی اصلی طرح، دایرةالمعارف بزرگ سیره نبوی، در پنج بخش اصلی تعریف شده است؛ این پنج محور به این شرح است: بخش نخست، «مفاهیم و اصطلاحات» است. در این بخش مفاهیمی مانند «تبعیت»، «هجرت»، «وفد» و... بررسی و نقش، كاركرد و سیر تاریخی آنها مورد مطالعه و تحقیق قرار می‌گیرد؛ البته با نگاه به سیره پیامبر (ص). بخش دوم، «صحابه‌شناسی» است. در این محور شرح حال و زندگانی اصحاب رسول‌خدا شامل زنان و مردان در سه مقطع تاریخی «عصر جاهلی»، «عصر نبوی» و «عصر صحابه» با تكیه بر نقش سیاسی و اجتماعی، گرایش‌های فكری ـ مذهبی و سهم این افراد در انتقال فرهنگ اسلامی و سیره نبوی بررسی می‌شود. توجه خاص به صحابه دارای گرایش به اهل‌بیت (ع) از امتیازات این دایرةالمعارف است كه متون خارجی مشابه فاقد آن هستند. این بخش شناسنامه و فهرست كاملی از صحابه رسول خدا (ص) را به همراه نقش و میزان عملكرد آنها در راه ترویج و تبلیغ سنت نبوی به دست می‌دهد. بخش سوم دایرةالمعارف، «رویدادها» نام دارد كه طی آن، حوادث و رویدادهای عصر رسالت مانند دعوت‌نامه‌ها، پیمان‌ها، جنگ‌ها و... بررسی می‌شود. بخش چهارم، «جغرافیای رویدادها» است و دلیل پرداختن به آن این است كه شناخت رویدادها بدون شناخت بستر جغرافیایی آنها، شناختی ناقص است. در این بخش، شهرها، كوه‌ها، وادی‌ها، راه‌ها، حرّه‌ها، صحراها، غدیرها و... بررسی و شرح می‌شوند و سرانجام در بخش پنجم دایرةالمعارف كه به شرح احوال «گروه‌های مذهبی، سیاسی و اجتماعی» مرتبط می‌پردازد، نقش گروه‌ها در تحولات سیاسی اجتماعی عصر رسالت و زمینه‌های تشكیل این گروه‌ها و تأثیر آنها در حوادث پس از رحلت رسول الله (ص) بررسی می‌شود. این تصویری است از كاری كه در حال انجام است. البته ترتیب خاصی كه در بالا ذكر شد، لزوماً مبنای كار دایرةالمعارف نیست؛ همانطور كه اكنون جلد اول بخش صحابه رسول‌خدا آماده شده است و همچنان نیز در حال انجام است.
این محقق برجسته علوم اسلامی درباره امتیازات و ویژگی‌های خاص این دایرةالمعارف نیز اظهار كرد: در بندهای قبلی عرایضم گفتم دو هدف عمده این طرح را از سایر مطالعات در زمینه تاریخ اسلام ممتاز می‌كند. نخست جامعیت آن است و دوم وثوق و دقت در اتقان محتوای آن. در مورد اول، آنگونه كه دیدید، نهایت تلاش صورت گرفته است تا هرگونه اتفاق، نام، حادثه، جریان و حتا مكانی كه به نوعی با سیره پیامبر (ص) مرتبط بوده، واكاوی تاریخی شود و به صورت مدخل در فهرست مداخل دایرةالمعارف بیاید. ما، آنگونه كه بعدها خواهیم دید، نام‌ها و اماكنی داریم كه حتا تاریخ پژوهان نیز نام برخی از آنها را ندیده و نشنیده‌اند. به این لحاظ، كار، انشاء‌الله جامعیت بسیار خوبی از این حیث خواهد داشت. مورد دوم هم كه قبلاً شرح داده شد، وثوق و دقت در اتقان محتوایی مداخل است. اساساً یكی از مشكلات بیشتر منابع و تك‌نگاشت‌های تاریخی آن است كه اتقان و وثوق آنها چندان كه باید سنجیده نمی‌شود و از نظارت اصحاب فن به طور خاص دور است. به همین دلیل گاه خطاهای فاحشی در متون تاریخی دیده می‌شود كه مع‌الاسف بعدها مستند تحقیقات دیگر نیز قرار می‌گیرد. ما در كار تدوین دایرةالمعارف بزرگ سیره نبوی تلاش كرده‌ایم این نقصیه را تا حد امكان و توان جبران كنیم و دامن متن را از آن دور سازیم. به همین دلیل هم ترتیب و روالی را كه برای ارزیابی و تأیید مدخلها گذاشته‌ایم، واقعاً جدی است. هر مدخل پس از تأیید عنوان، در یك جلسه با حضور اعضای شورای علمی دایرةالمعارف مورد بحث قرار می‌گیرد، منابع آن به نگارنده معرفی می‌شود، از توضیحات تكمیلی دیگران و اطلاعات آنها استفاده می‌شود و پس از این همه، محقق به نگارش مدخل، به استناد منابع درجه اول می‌پردازد. پس از تهیه مدخل و نگارش آن نیز، مدخل در جلسه جمعی شورای علمی دایرةالمعارف خوانده، اشكالات آن تذكر داده و احیاناً موارد تكمیلی نیز یادآوری می‌شود. پس از اصلاح مجدد، مدخل توسط مدیر گروه تاریخ و مجری طرح بازخوانی و مجدداً اصلاح می‌شود و سپس برای دو تن از اساتید دانشگاهی و حوزوی جهت ارزیابی ارسال می‌گردد و نظرات آنها نیز دریافت و براساس آن مدخل اصلاح می‌گردد. مدخل آماده شده پس از بازخوانی مجدد، نهایی می‌شود و به چرخه نشر وارد می‌شود. این اندازه از دقت و سخت‌گیری، تنها با این هدف صورت می‌گیرد كه كار نهایی، بتواند متنی باشد كه ادعای وثوق و اطمینان داشته باشد و به‌نوعی خطاهای گذشته را اصلاح كند و در تكمیل نقایص آنها موفق باشد. اما این دایرةالمعارف یك امتیاز عمده دیگر نیز دارد و آن، نگاه شیعی به وقایع و حوادث و در مجموع سیره پیامبر اكرم (ص) است. متون خارجی مشابه، از این نگاه خالی هستند و دیدگاه مقابل را تبلیغ و نشر می‌كنند؛ از این جهت سعی شده است در مواردی كه مورد نیاز بوده و ضرورت داشته، در ردّ تحریفات منابع مشابه، توضیحاتی داده شود تا واقعیات تاریخی سیره رسول‌الله (ص) آشكارا و بدون تحریف به اطلاع خواننده و تاریخ پژوه برسد.
وی در ادامه در مورد منابع و مستندات این كار تحقیقی نیز اشاره كرد: مبنای تحقیق ما مثل سایر دایرة‌المعارف‌های علوم انسانی و تاریخی، كتابخانه‌ای است. ما ضمن استفاده از متون مرجع تاریخی، از منابع تخصصی هر بحث نیز استفاده جسته‌ایم. مثلاً در بحث تبیین نسبت افراد، ضمن مراجعه به كتب تاریخی ـ تحلیلی، كتاب‌های تبارشناسی را نیز كاوش كرده‌ایم و در تبیین حوادث تاریخی، علاوه بر كتب مرجع تاریخی، كتاب‌های سیره، فرق و تاریخ‌های خاص را نیز دیده‌ایم. علاوه بر این موارد، از نرم‌افزارهای رایانه‌ای، معجم‌های رایانه‌ای و... نیز در این كار بهره برده‌ایم كه البته دقت لازم در انتخاب و استفاده از آنها را نیز از نظر دور نداشته‌ایم. در بخشهای مختلف نیز به حسب نیاز از نقشه‌های تاریخی، جدول‌ها، نسب‌نامه‌ها و شجره‌نامه‌ها، تصاویر اماكن و... استفاده كرده‌ایم كه به فهم بهتر كار و محتوای مدخلها كمك می‌كند. در مجموع، باید بگویم كه در استفاده از منابع درجه اول تاریخی در هر بخش كوتاهی نكرده‌ایم و دست محققان را باز گذاشته‌ایم؛ اما در بحث گزینش، استناد و نقل مطالب و انتقال محتواها، وسواس و دقت فراوان داشته‌ایم تا تحلیل‌های درست و مطابق واقع را ارایه كنیم.
جعفریان درباره این‌كه انتشار این مجموعه از چه زمانی آغاز می‌شود و مجموعه چه زمانی در دسترس علاقه‌مندان خواهد بود، تصریح كرد: با توجه به حجم‌كاری كه انجام شده است، انشاء‌الله تا پایان سال 84 انتشار محصول نهایی طرح آغاز خواهد شد و به صورت همزمان كار تحقیق و تدوین بخشهای تكمیلی ادامه خواهد یافت و این سیره موضوعی جامع كه با شیوه‌ای نو تدوین شده است، در اختیار علاقه‌مندان قرار خواهد گرفت.
منبع : بازتاب
