در گفت و گو با استاد واعظ اردبیلی بررسی شد

مفهوم قرآنی و روایی اربعین

*‌ واژۀ «اربعین» در برخی از آیات قرآن مکرر ذکر شده است. خداوند در قرآن کریم از این عبارت چه مفهومی را بیان می‌کند؟
سؤال بسیار خوبی پرسیدید. اربعین از منظر قرآن کریم گاهی برای کشف واقع و اعمال و مقاصد گروهی و قومی است. گاهی برای ارزش دادن به افعال، اعمال، شخصیت و حقیقت انسان‌ها است. این عبارت با تصریح در قرآن، ریشه‌ای قرآنی پیدا کرده است. به‌عنوان نمونه، در سورۀ مبارکۀ اعراف به وعدۀ الهی با حضرت موسی(ع) اشاره می‌کند و می‌فرماید: «وَاعَدْنَا مُوسَى ثَلاثِینَ لَیْلَةً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً؛ با موسى سى شب وعده گذاشتیم و آن را با ده شب دیگر تمام كردیم.» در همین مدت بود که مقاصد شوم و اعمال نامناسب و زشت قوم حضرت موسی(ع) که گوساله‌پرستی به‌وسیلۀ ساحری بود، آشکار و هویدا شد؛ کما اینکه در سورۀ مبارکه بقره در آیۀ 51 می‌فرماید: «وَإِذْ وَاعَدْنَا مُوسَى أَرْبَعِینَ لَیْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَنْتُمْ ظَالِمُونَ؛ و آنگاه كه با موسى چهل شب قرار گذاشتیم آنگاه در غیاب وى شما گوساله را [به پرستش] گرفتید در حالى كه ستمكار بودید.» در سوره مبارکۀ مائده در آیۀ 26 اشاره به سرگردانی بنی‌اسرائیل به خاطر مخالفت با فرمان خداوند  اشاره می‌کند و می‌فرماید: «فَإِنَّهَا مُحَرَّمَةٌ عَلَیْهِمْ أَرْبَعِینَ سَنَةً یَتِیهُونَ فِی الْأَرْضِ»؛ ملاحظه می‌کنید که در این آیه سرگردانی بنی‌اسرائیل و گمراهی آن‌ها را تا چهل سال برمی‌شمرد.
*‌  در مورد جایگاه اربعین در روایات و احادیث نیز مطالبی بیان بفرمایید. آیا در روایات ائمه به مسئلۀ اربعین اشاره شده است؟
 بله؛ اربعین علاوه بر ریشۀ قرآنی، ریشۀ روایی نیز دارد و در احادیث ما به این موضوع به صورت فراوان پرداخته شده و موردتوجه قرار گرفته است. بنده به‌عنوان نمونه تعدادی از احادیث وارده در این باب را عرض می‌کنم:
در خصال شیخ صدوق در قسمت ابواب الاربعین آمده است که خداوند چهل سال به فرعون مهلت می‌دهد.
 در بحارالانوار جلد یازدهم صفحۀ 162 آمده است: «حضرت آدم(ع) چهل روز در فراق بهشت گریه می‌کرد.»
در جای دیگر ذکر شده است که: «در طوفان نوح(ع) چهل روز باران بارید.»
مرحوم محدث قمی در سفینة البحار از وجود مبارک پیامبر(ص) نقل می‌کند که: «من اخلص لله اربعین یوماً فجر الله ینابیع الحکمة من قلبه على لسانه».
در میان روایاتی که به عدد چهل تصریح کرده‌اند، این حدیث شریف نبوی(ص) است که: «من حفظ من امتی اربعین حدیثا مما یحتاجون الیه من امر دینهم، بعثه الله یوم القیامه فقیها عالما؛ هر کسی از امت من چهل حدیث از احادیث موردنیاز مردم را در امور دین نگهداری کند، خداوند روز قیامت او را فقیهی عالم و صاحب بصیرت بر خواهد انگیخت.» ملاحظه بفرمایید، روایات فراوان دیگری هست که عدد چهل و اربعین را موردتوجه قرار داده‌اند که بنده فهرست‌وار فقط به آن‌ها اشاره می‌کنم:
نطفه برترین بانوی هستی(حضرت صدیقۀ طاهره(س) ) به فرمان الهی پس از چهل روز عزلت‌گزیدن و عبادت پیامبر(ص) منعقد می گردد و این خود حکایت از اثرات و ثمرات اربعین دارد که این اتفاق مهم تنها با رعایت (چهل روز) و انجام اعمال در آن مدت معین، رخ داده است.
 زمین در مرگ مؤمن چهل روز گریه می‌کند. رشد و کمال انسان در چهل‌سالگی محقق می‌شود.  حضرت حق دعای چهل نفر را که باهم جمع شوند و دعا کنند به اجابت می‌رساند. چنانچه چهل نفر در تشیع جنازه مؤمنی شهادت بدهند که از او جز خیر ندیده‌اند، خداوند آن مؤمن را مشمول غفران خود قرار می‌دهد. کسی که نیاز و خواسته خود را پس از دعا کردن برای چهل مؤمن از خداوند طلب کند، خواستۀ او برآورده می‌شود. همچنین آورده‌اند که توبۀ بهلول نباش (کفن دزد) در چهلمین روز پذیرفته می‌شود. در جای دیگر از قول یکی از معصومین ذکر شده که زیارت در روز اربعین امام حسین(ع) یکی از ویژگی‌های مؤمن به شمار می‌آید.
به‌عنوان حسن ختام پرسش حضرت‌عالی به این روایت نورانی امام صادق(ع) هم، اشاره می‌کنم که می‌فرماید: «ما اجمل عبد ذکر الله عز و جل اربعین یوماً الا زهده الله عزوجل فی الدنیا، و بصره داءها و دواءها، فاثبت الحکمة فی قلبه، و انطق بها لسانه؛ هیچ بنده‌ای، خداوند را چهل روز به نیکی یاد نکند، جز آنکه خداوند مهر دنیا را از دل او بیرون آورد و از درد و درمان دنیان او را آگاهی دهد.»
*‌ اینکه برمبنای یکی از روایات گفتید: «کسی که چهل حدیث از احادیث موردنیاز مردم را حفظ کند... .»، این «محافظت» به چه معناست؟
بر مبنای ویژگی عدد چهل و نیز بر اساس گفتار پیشوایان دین و ائمه الهدی(ع)، حفظ «چهل حدیث» به صورت‌های گوناگون موردتوجه قرار گرفته است؛ بنابراین، محافظت شامل، حفظ و به خاطر سپردن و نیز شامل کتابت، تعقل، تدبیر، تفکر در مفهوم احادیث و عمل کردن به آن و حراست از ضایع شدن و جلوگیری از متروک ماندن و فراموش کردن هم می‌شود. به همین خاطر است که بسیاری از بزرگان و عالمان دینی به انجام این سنتِ حسنه اهتمام داشتند و کتب متعددی با نام‌های «اربعین» یا «چهل حدیث» یا « الاربعون حدیثاً» یا با نام‌های دیگری نوشته‌اند و آن را منتشر کرده‌اند.
* چنانچه مایل هستید دربارۀ اربعین حضرت سیدالشهدا(ع) نیز مطالبی بیان بفرمایید.
 بله؛ بسیار بجا و شایسته است در آستانۀ اربعین تبار عصمت و نجابت، اربعین سید و سالار شهیدان و هفتاد و دو تن از خاندان و یاران باوفایش سخنی بگوییم و ذکر مصیبتی داشته باشیم.
 همان‌طور که ملاحظه می‌کنید در این روزها سنت حسنۀ پیاده‌روی و اربعین، با سابقه طولانی که در تاریخ دارد، هر ساله پرشورتر و باعظمت‌تر برگزار می‌شود. این خود حکایت از عظمت و بزرگی اربعین دارد و ضرورت توجه و اهتمام عمومی به آن را نشان می‌دهد.
واقعیت این است که وجود مبارک پیامبر(ص) و دین مقدس اسلام با شهادت امام حسین(ع) ماندگار شد و لذا فرمود: «حسین منی و أنا من حسین» شهادت فرزند رسول‌الله(ص) سبب شد تا آیین محمدی متروک نماند و صدای اذان‌ها خاموش نشود. دین و احکام دین در انزوا و غربت فرو نرود.
این شهادت و این اربعین، به بندگی و عبودیت رونق داد و مانع سست شدن ندای تکبیر و تهلیل شد. با همین اربعین و عاشورای سیدالشهدا (ع)بود که دین و دنیای اسلام حیاتی دوباره گرفت و فریاد توحید در سراسر گیتی بلند شد.
 بزرگ‌ترین فضیلت اربعین سیدالشهدا(ع) را، باید در هشدار و نهیب به کوفیان و بیداری شامیان و لرزاندن کاخ سبز یزیدیان و زدودن خواب سنگین از غفلت‌زدگان بی‌خبر، جستجو کرد که در هر دوره‌ای و در هر روز زندگی بشر بکار می‌آید.
 این اربعین امام حسین(ع) است که بی‌دینی، نفاق، تزویر و فساد معاویه، ناپاکی یزید، خون‌خواری ابن زیاد، دنیاطلبی ابن سعد و بی‌وفایی کوفیان را فریاد زد و از چهرۀ زر و زور و تزویر نقاب برکشید و انحراف سیاه سقیفه و بنی‌امیه را فاش نمود.
حالا ببینید اربعین حسینی در دنیا چه تحولی ایجاد کرده  و چه قوامی به دین و اسلام و تشیع داده است. حالا ببینید که اربعین حسینی با انسانیت و دل های آزاد مردان و آزاد اندیشان چه کرده است. به جرات عرض می کنم که امروز ما همه در سایه امام حسین علیه السلام و با اربعین سیدالشهدا در مقابل دنیا، با قدرت ایستاده ایم.
خدا می‌داند که در این چهل روز بر اهل‌بیت پیامبر چه گذشت. چهل روز عقیله بنی‌هاشم دریایی اشک ریخت و به‌اندازۀ چهل سال پیر شد، خواهری که برای ازدواج خود تنها دو شرط داشت: یکی اجازۀ دیدار برادر را داشته باشد و دیگر اینکه هرگاه برادرش حسین علیه السلام قصد سفر داشت، همراه او باشد.
اما چهل روز است که دختر امام علی(ع) برای برادر عزیزتر از جانش سخنی نگفته است. از کوفه تا شام، از شام تا مدینه، از سکینه و ام‌کلثوم، از رباب و رقیه، از یک اربعین اسارت و تازیانه، از چهل روز غربت و مظلومیت و از چهل روز داغ و ماتم، سخن به میان نیاورده است. چهل روز است که فرزندان پیامبر را در شهرها و میدان‌ها، کوچه‌ها و بازارها، با بند و زنجیرهای اسارت و گردوغبار مظلومیت گردانده اند.
*‌  بیان بفرمایید که فرهنگ اربعین دارای چه ویزگی‌هایی است؟
فرهنگ اربعین، فرهنگی تاریخی و پررمز و راز است و در حقیقت این فرهنگ مرتبت و ویژگی عدد چهل است. این معنا همچنان که عرض کردم، در قرآن کریم در سورۀ مبارکۀ اعراف به‌صراحت بیان شده است که بسیاری از مراتب و مدارج، وقتی به نقطۀ تکامل و اوج خود می‌رسند که با مقدار چهل روزه یا چهل باره یا اربعین همراه باشند. «فَتَمَّ مِیقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً».
کلام آخر:
سحرگه ره‌روی در سرزمینی
همی گفت این معما با قرینی
که ای صوفی، شراب آنگه شود صاف
که در شیشه بماند اربعینی.