فلک الافلاک موزه است یا زندان؟

روز 18 آبان 1354 قلعه فلك الافلاك، زندان معروف خرم آباد، به موزه مردم شناسی تبدیل شد.

شهر خرم آباد را نیز با قلعه فلک الافلاک می شناسیم

بسیاری از شهرهای ایران با یک اثر باستانی برجسته شناخته می شوند. شهر خرم آباد را نیز با قلعه فلک الافلاک می شناسند. این قلعه زیبا و دیدنی با 5300 متر مربع مساحت بر فراز تپه ای در مرکز شهر خرم آباد، با چشم اندازی فوق العاده زیبا قرار گرفته است. حریم این تپه باستانی، از شرق و جنوب غربی به رودخانه خرم آباد و از غرب به خیابان و محله دوازده برجی و از سمت شمال به خیابان فلک الافلاک محدود می شود.
 دورتا دور قلعه را پرتگاهی مخوف فرا گرفته که دارای پوشش گیاهی است و راه ورود به فلک الافلاک را دشوارتر می کند. نام این قلعه به مفهوم آسمان نهم و بالاترین فلک است که به طور مجازی دست نیافتنی بودن آن را می رساند.
فلک الافلاک از سمت شرق و جنوب شرقی به رودخانه خرم آباد، از غرب به خیابان و محله دوازده برجی و از سمت شمال به خیابان فلک الافلاک محدود می شود. وسعت محوطه باستانی قلعه حدود 400×300 مترمربع است. قلعه دارای 8 برج است، محیط کل آن 60/228 متر و بلندترین دیوار آن تا سطح تپه 5/22 متر است. همچنین دارای دو صحن، 124 اتاق و 11 کفش کن در بین اتاق هاست.
 بنای نخستین فلک الافلاک ظاهراً مربوط به دوره ساسانی است؛ هرچند  برخی منابع، ساخت آن را به ز مان شجاع الدین خورشید؛ سر سلسله اتابکان لر در قرن چهارم هجری نسبت می دهند. ساسانیان شهری با نام «شاپورخواست» در حدود منطقه کنونی خرم آباد ساختند که بعدها ویران و در حدود سده هفتم هجری خرم آباد فعلی به جای آن بنا شد.

از قرن ششم هجری پس از ساخته شدن شهر جدید خرم آباد این قلعه نیز به نام خرم آباد معروف  و احتمالاً نام فلک الافلاک در دوره قاجار به آن اطلاق شده  است.
این قلعه به لحاظ موقعیت استراتژیکی خود در قرن چهارم هجری قمری به عنوان مقر حکومت آل حسنویه و گنجور در زمان آل بویه در آمد. همچنین خزانه حکومتی خاندان بدر در قرن چهارم هجری و مقر حکومتی اتابکان لر کوچک و والیان لرستان در دوره صفویه تا قاجار و سرانجام پادگان نظامی و زندان سیاسی در دوران پهلوی اول و دوم از مهمترین کاربردهای قلعه در گذشته به شمار می رود.
 فلک الافلاک با اشراف کامل بر اطراف، محل امن و سنگری محکم برای حکام در مقابله با مخالفان بوده و در برخی موارد نیز به عنوان مرکز حکومت منطقه ای و حتی کاروانسرا مورد استفاده قرار می گرفته است. مصالح بنای فعلی مرکب از خشت، آجر، سنگ و ملات است. پیدایش شهر خرم آباد از این قلعه بوده و به تدریج در اطراف آن توسعه یافته است. چشمه ای با آب زلال و خنک به نام گلستان در تمام سال از زیر قلعه جاری است که با استخر و پارک موجود، زیبایی خاصی به حاشیه قلعه داده است.
در شمال شرقی آن راهرویی ساخته شده که با 7 پله به محوطه ای می رسد که چاه معروف قلعه در آن واقع شده. عمق این چاه تا انتهای تپه و تا چشمه زیر تپه می رسد.
در گذشته آب مورد نیاز ساکنین قلعه از این چاه تأمین می شده  و از همین راهرو می توان به پشت بام قلعه رسید و چشم انداز زیبای شهر را دید. به گفته مردم منطقه و مدارک تحقیقی، بر وجود بارویی دولایه و خشتی با دروازه برج پیرامون بنای کنونی دلالت دارد. این باروی گرداگرد بنا بیشتر به سمت غرب گسترش داشته و از بقایای برج های دوازدگانه آن، آثار دو برج در شمال غرب و جنوب شرق محوطه، اطراف قلعه قابل مشاهده است.

موزه فلک الافلاک

قلعه فلک الافلاک پس از ثبت در فهرست آثار ملی کشور، موزه فلک الافلاک نام گرفته و شامل بخش های مردم شناسی، هنرهای سنتی و باستانی شناسی می شود. در تالار موزه مردم شناسی، ژس ها و ماکت های کوچک و بزرگ متعددی از شیوه ها و رسوم گوناگون زندگی مردان و زنان عشایر و روستایی در منطقه لرستان به نمایش گذاشته شده است.
یکی از دیدنی های موزه مردم شناسی سنگ قبرهای اهالی منطقه است که با دیگر نواحی ایران تفاوت بنیادی دارند. در این نواحی رسم بوده که بالای قبر، سنگی عمودی کار گذاشته و روی آن صحنه هایی از زندگی فرد متوفی را حجاری می کرده اند. به عنوان مثال اگر متوفی شکارچی بوده، روی سنگ قبر عمودی وی تصاویری از اسلحه، شکار و 6 حک می کردند.
این بنا علاوه بر ویژگی های معماری پر صلابت، گنجینه ای منحصر به فرد نیز دارد. این گنجینه دارای بخش های باستان شناسی و مردم شناسی است و ابزارهای سنگی عهد حجر، سفالینه های پیش از تاریخ، مهرهای متنوع سنگی، اشیای بی نظیر و مقدس مفرغی، ظروف و اشیای مربوط به دوران اسلامی و نمونه هایی از سنگ مزارهای منقوش لرستان را در دل خود جای داده است. در فضای داخلی این قلعه، به غیر از مجموعه موزه، کتابخانه تخصصی، آزمایشگاه تحقیقاتی مرمت آثار تاریخ و چایخانه نیز دایر شده و در حال بهره برداری است. این اثر بزرگ فرهنگی، به شماره 883 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

منبع: موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی