موافقان و مخالفان از جشن های 2500 ساله شاهنشاهی می گویند

20 تا 24 مهرماه 1350 روزهای سرنوشت سازی برای حکومت ایران و محمدرضا شاه پهلوی بود. روزهایی که او می خواست در مهمانی بزرگ در برابر چشم جهان سلطنتش را لابه لای شکوه نیمه ویران تخت جمشید، به امپراتوری کوروش و داریوش گره بزند. ضیافتی باشکوه که برخلاف تصور شاه ایران پایه های سلطنتش را لرزان تر کرد و در عرض کمتر از هفت سال تومار پادشاهی در ایران را درهم پیچید.

جشنی که پایه های سلطنت پهلوی را لرزاند

در 45 سالی که از جشن بزرگ 2500 ساله در تخت جمشید گذشته، تفسیرهای زیادی از آن در منابع تاریخی شده، بخصوص منابعی که به ریشه های انقلاب اسلامی پرداخته است. عباس میلانی در کتاب «نگاهی به شاه» آن را بزم بیابانی و غلامرضا افخمی آن را جشن  باشکوه نامید. با این همه چه مخالف و چه موافق جشن های 2500 ساله را مراسم پرهیاهو و مضری دانستند که ضربه شدیدی به اساس سلطنت در ایران زد. همه بر اینکه مردم غایبان اصلی این جشن ها بودند هم عقیده هستند.

آتش  تند زود فرومی نشیند

عباس میلانی، مدیر برنامه ی مطالعات ایرانی در دانشگاه استنفورد در کتاب «نگاهی به شاه»، فصل بزم بیابانی که بخش مهمی از آن به جشن های 2500 ساله اختصاص دارد را با جمله ای از شکسپیر از زبان ریچارد دوم آغاز می کند. آنجا که ریچارد می گوید: «این طغیان تند طوفانی اش دوام پذیر نیست. آتش های تند زود فرو می خوابند.»

میلانی ماجرای جشن های 2500 ساله را از دیداری که کمتر از شش ماه بعد از برگزاری این جشن ها در تهران با کرومیت روزولت دارد، آغاز می کند. در این دیدار روزولت که برخلاف دفعات قبلی به عنوان نماینده یک شرکت آمریکایی و نه یک جاسوس سیا وارد تهران شده بود، متوجه می شود که شاه دیگر خود را تنها رهبر ایران نمی داند و خود را حاکم خلیج فارس به شمار می آورد. این نشان از آن دارد که او به دنبال نخوتی که از ثروت بادآورده ای که حاصل بالا رفتن قیمت نفت بعد از جنگ های اعراب و اسرائیل بود، غافل از مشکلات داخلی گمان می برد سلطنتش از شعار به سوی «تمدن بزرگ» گذشته و به امپراتوری بزرگ جهان تبدیل شده است. او بی اعتنا از وضعیت کشور در حال سرمایه گذاری در صنایعی بود که تنها حاصلشان بالا رفتن تورم در ایران بود. در همین سال هاست که سازمان جاسوسی آمریکا در ارزیابی مفصلی می نویسد: «این روزها همه آن قدر مشغول ثروت اندوزی اند که چندان به مسائل سیاسی حساسیت نشان نمی دهند.»

در این گزارش آمده است: «شاه شخصیتی منزوی است و در محیط سخت رسمی و بسته دربار زندگی می کند و متأسفانه لایه های پایینی قدرت و جامعه به او دسترسی ندارند.» بنا به این گزارش حتی سفرای خارجی هم از واکنش شاه نسبت به گزارش نامطلوب آن ها دل نگران و مضطرب اند.

به اعتقاد میلانی این دور بودن از فضای عمومی جامعه در حالی شگفت انگیز بود که شاه خود در چند سال گذشته نشانه هایی از نارضایتی را در پس دیوارهای بسته قصرش نیز دیده بود و به ماجرای ترور شاه در کاخ مرمر در فروردین 44 توسط رضا شمس آبادی اشاره می کند. میلانی با این پیش درآمد به فرارسیدن دهه پرشوکت شاه اشاره می کند و شکل گیری آن را به بازی دو چهره یعنی نعمت الله نصیری و امیرعباس هویدا منتسب می کند. نکته ای که البته شاید به خاطر ارادت او به هویدا کمی اغراق آمیز به نظر بیاید و در نظر نگرفتن نقش افرادی چون اسدالله علم در شکل گیری این دولت مستعجل طلایی است.

او در ادامه همچنین به سرمایه گذاری های اقتصادی و بازرگانی گسترده ایران در دهه چهل اشاره می کند و زمینه های مختلف تصمیم شاه برای برگزاری جشنی بزرگ برای نشان دادن قدرت خود در جهان را نشان می دهد. قدرتی که همانطور که از زبان شکسپیر گفته می شود آتش تندی است که خیلی زود فرو نشست و در میان شعله های انقلاب خاکستر شد.

از تاج پهلوی تا تاج کیانی

میلانی پیش از آغاز بحث درباره جشن های 2500 ساله به جشن تاجگذاری اشاره می کند که 4 آبان 1346 در کاخ گلستان برگزار شد. پهلوی دوم در شرایطی جایگزین پدر شد که متفقین ایران را تسخیر کرده بودند و جنگ جهانی دوم به داخل مرزهای ایران کشیده شده بود. بیگانگان تنها این لطف را به خاندان پهلوی کردند که ولیعهد 22 ساله بدون هیچ تشریفاتی به بهارستان برود و به عنوان شاه مشروطه سوگند بخورد. او تنها شاه ایران بود که بدون مراسم تاجگذاری سلطنت کرده بود و این برای کسی که قرار بود وارث تمدن بزرگ ایران شود اتفاق خوبی نبود. پس درست در چهل و هشتمین سالگرد تولدش تاج پهلوی را بر سر خود و تاج تازه ای که برای فرح ساختند را بر سر او می گذارد و سلطنت خود را رسمیت تازه ای می دهد.

بعد از این مراسم است که شاه تصمیم می گیرد پیشنهادی که شجاع الدین شفا در سال 1337 برای بزرگداشت سلطنت در ایران داده بود را اجرا کند. اینجای ماجراست که بخش جشن و جشنواره کتاب «زندگی و زمانه شاه» به قلم غلامرضا افخمی آغاز می شود. افخمی و میلانی هر دو مانند سایر منابع جرقه اصلی این جشن را به پیشنهادی که در سال 1337 توسط شجاع الدین شفا، مشاور فرهنگی دربار داده می شود معطوف می کنند. افخمی که از نزدیکان دربار بود با نقل قول از مهرداد پهلبد هدف اصلی این جشن ها را شناساندن ایران به دنیا می داند.

نخستین فرمان برای برگزاری جشن های 2500 ساله در آذر 1337 توسط شاه صادر می شود و کمیته عالی مشورتی برای مطالعات تاریخی و علمی با حضور حسین علاء، حسن تقی زاده، علی اصغر حکمت، محمود مهران، احمد فرهاد، مطیع الدوله حجازی، رضازاده شفق و سعید نفیسی تشکیل شد. برنامه ریزی برای جشن در پاریس آغاز و در مرداد 1339 نخستین بخش مطالعات آن کامل می شود. براساس گزارشی که سناتور جواد بوشهری در سال 1339 به شاه می دهد هزینه اولیه جشن ها 250 میلیون ریال برآورد می شود. قرار اولیه این است که دولت این وام را بدهد اما براساس مصوبه رسمی هیات دولت - به نخست وزیری منوچهر اقبال - قرار می شود بخشی از بودجه برای برگزاری این جشن در نظر گرفته شود. اما اتفاقاتی که در سال های بعدی می افتد برگزاری جشن های 2500 ساله را 11 سال به تعویق می اندازد. افخمی البته دلایل تأخیر در برگزاری جشن را به دلیل به تعویق افتادن وام به خاطر استعفای اقبال می داند: «شریف امامی جانشین اقبال، با انتخابات و کمبودهای مالی جدیدی روبه رو شد. در سال 1340 نخست وزیر بعدی، علی امینی دولت را تقریباً ورشکسته اعلام کرد. در روز 17 دی 1340 علاء وزیر دربار به امینی نوشت که شاه پذیرفته است که موقعیت مالی دولت به ناچار باعث تأخیر جشن های 2500 ساله می شود، مشروط بر اینکه دولت نیمی از وام مورد نیاز را تا زمستان 1340 و نیمه دیگر را در زمستان 1341 پرداخت کند. این برنامه هم نقش بر آب شد؛ در دوران نخست وزیری علم هم برگزاری این جشن ها یک بار دیگر تا پاییز 1345 به تأخیر افتاد.»

اما گزارشی که شجاع الدین شفا از گفت وگو با ایران شناسان بزرگ در سال 1349 می دهد، پرونده جشن های 2500 ساله را بار دیگر به جریان می اندازد.

میلانی در «نگاهی به شاه» درباره آغاز برنامه ریزی برای برگزاری جشن ها می نویسد: «شاه که از این بی عملی به خشم آمده بود، بی آنکه با کمیته یا دیگر مسئولان اجرایی مشاوره کند، دستور داد که مراسم باید در سال 1971  ? 1350 - برگزار شود. برنامه ریزان ناگهان با این واقعیت روبه رو بودند که مراسم باید در کمتر از 18 ماه برگزار شود. صدها نفر از سران کشورهای مختلف، روزنامه نگاران و دیگر مقامات و مهمانان عالی رتبه قرار بود به تخت جمشید بیایند و در جشن های پادشاهی در ایران شرکت کنند.»

کسانی که برای برگزاری جشن انتخاب شدند با واقعیت تلخی رو به رو بودند. شیراز و تخت جمشید نه هتل قابل سکونتی داشت و نه حتی فرودگاهی که هواپیماهای بزرگ مهمانان بتواند روی باند آن بنشیند. از اینجاست که راه موافقان و مخالفان جشن جدا می شود و هر کدام روایت آمادگی 18 ماهه شیراز را برای برگزاری جشن ها ارائه می دهند. در حالی که افخمی از انتخاب عبدالرضا انصاری معاون اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اشرف پهلوی برای کارهای اجرایی می گوید؛ میلانی گزارشی از سیا را منتشر کرده که می نویسد: «در فاصله کوتاه ده ها میلیون دلار صرف ایجاد فرودگاهی در شیراز مناسب هواپیماهای 707 شد. به گفته یکی از مهندسانی که در اجرای طرح ساختمان فرودگاه درگیر بود، کارگران و مهندسان شبانه روزی کار می کردند تا ساختمان و باندهای آن را - که از قصا از لحاظ مهندسی و فنی کاری سخت دشوار است - قبل از موعد مقرر به پایان برسانند.»

افخمی که با انصاری در پروژه تاریخ شفاهی بنیاد مطالعات ایران گفت وگو کرده بود اعضای شورایی که برای برگزاری جشن انتخاب شدند را چنین معرفی می کند: «اسدالله علم، مهرداد پهلبد وزیر فرهنگ، هرمز قریب رئیس تشریفات دربار، شجاع الدین شفا معاون فرهنگی وزیر دربار، امیر متقی معاون اداری وزیر دربار، رضا قطبی مدیرعامل سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران، تیمسار نصیری رئیس کل ساواک، مهدی بوشهری و عبدالرضا انصاری.»

بر اساس برنامه ریزی شورای جشن آن طور که افخمی نوشته قرار بود 30 کشور که بیشترشان پادشاهی بودند در این مراسم شرکت کنند. این شورا برای دعوت از کشورهای سوسیالیستی تردید داشتند. بر اساس برنامه ریزی این جشن دو روزه در تخت جمشید شامل یک رژه نمایشی برای نشان دادن تحول شاهنشاهی ایران، برنامه نور و صدا و دو شب شام بود. برنامه های جشن های سنتی هم بنا بود در دیگر شهرهای ایران برگزار شود. به گفته افخمی قرار بود طرح های توسعه با شتاب بیشتری انجام شود و به گونه ای در صورت امکان تا پیش از آغاز جشن ها پایان بگیرد.

برنامه ریزی برای جشن و ورود آشپزها و پیشخدمتان فرنگی یکی دیگر از نقاط قابل مناقشه در جریان برگزاری جشن های 2500 ساله بود؛ موضوعی که به گفته افخمی ره آورد سفر علم به خارج از کشور بود. آن طور که افخمی می نویسد علم درباره انتخاب آشپزهای فرانسوی معتقد بود: «استفاده از سرآشپزان ایرانی هم خطرناک است. اگر سران کشورها بیمار می شدند آبروی ایران بر باد می رفت. علم با تشکیلات پخت وپز بسیار مشهوری به نام ماکسیم هم در پاریس مذاکره کرده بود و مالک ماکسیم گفته بود که عهده دار شدن این مسئولیت برای او افتخار بزرگی است و با کمترین بهای ممکن حاضر است این کار را انجام دهد زیرا برای تشکیلات او تبلیغ خوبی است.»

در حالی که افخمی از نگاه علم این جشن ها را نشانگر شکوفایی ایران می داند میلانی معتقد است که هرچند در آغاز قرار بود این مراسم برای بازشناخت دوران پرعظمت امپراتوری ایران باشد اما: «در عمل مخارج هنگفت جشن ها و شایعاتی که در مورد سوءاستفاده های مالی برخی از مقامات بلندپایه رواج پیدا کرد این جشن ها را به فرصتی برای تبلیغات موثر مخالفان شاه بدل کرد.»

میلانی همچنین به برنامه های امنیتی برای جلوگیری از حمله چریک های فعال در ایران به مهمانان و دستگیری مخالفان رژیم اشاره می کند و آمار جالبی را درباره برخی از امکانات دهکده برگزاری جشن ها می دهد که در منابع دیگر کمتر به آن ها اشاره شده است. او می نویسد: «شرکت پرآوازه لیموژ سفارش تهیه سرویس غذاخوری ویژه جشن مراسم را دریافت کرد. فنجان نعلبکی ها از شرکت هاولاند تهیه شد. ملحفه ها را شرکت پرست هالت فراهم آورد و شرکت باکارا چند هزار گیلاس و لیوان تهیه کرد. هرکدام از این شرکت ها در عرصه کار خود در دنیا سرآمد بودند و در عین حال هر یک از آن ها در نوع خود گران ترین کالاها را تولید می کرد. ملکه دستور داده بود که مهمانان باید احساس کنند که در قصر زندگی می کنند. از خیاطی فرانسوی خواستند که دو دست لباس مخصوص برای ندیمه ها طراحی و تولید کنند. قرار بود یکی از لباس ها برای ناهار و دیگری برای مراسم شام باشد. شرکت وسایل زیبایی الیزابت آردن هم مأموریت پیدا کرد که چهل متخصص زیبایی زنان را در مرکزی فراهم آورد تا زنانی که در مراسم شرکت داشتند بتوانند در صورت نیاز از خدمات این مرکز بهره بگیرند.»

افخمی درباره هزینه اولیه مراسم می گوید زمانی که شورا کار خود را آغاز کرد 450 میلیون ریال در بانک ذخیره کرده بود که این وجه صرف ساختمان شهیاد و سازماندهی نور و صدا در تخت جمشید و پرداختن هزینه های انتشارات سانگوی برای انتشار کتابی درباره تاریخ ایران شد. او معتقد بود که شاه دائم در جریان پیشرفت کارها بود و حتی به علم گفته بود که سهم مردم را هم از این جشن ها بدهد که به پیشنهاد انصاری برای ساخت 2500 مدرسه در سراسر کشور هزینه شد که البته گفته می شود آمار مدارس مشارکتی که در 13 مهر 50 افتتاح شد 3200 مدرسه در سراسر ایران بود. انصاری به نقل از اعضای شورا معتقد بود که قرار نیست هیچ فشاری به کسی وارد شود. این درست نکته ای است که مخالفان و منتقدان جشن های 2500 ساله با آن مخالفند و معتقدند که این جشن ها بدون اینکه مردم در آن سهیم باشند بار اضافی بر دوش آن ها بود.

درباره چگونگی برگزاری جشن و اتفاقاتی که در آن چند روز افتاد منابع زیادی نوشتند اما موافقان جشن ها کمتر به حاشیه های آن پرداختند و مثلاً افخمی از مشورت هرمز قریب با رمز باتوم برای تقدم و تأخر برای معرفی مهمانان می نویسد و میلانی از مخالفان جشن و در رأس آن ها امام خمینی می گوید.

آن ها که آمدند، آن ها که نیامدند

موضوع مهمانان حاضر در مراسم نیز یکی دیگر از موضوعاتی است که در میان مخالفان و موافقان اتفاق نظری وجود ندارد. میلانی که از حاضر نشدن ملکه انگلستان در این جشن گفته، شنیدن آن را از سوی شاه سخت دانسته و از غرولندش به سفیر انگلستان و راضی کردن پرنس فیلیپ همسر آینده ملکه و ملکه «آن» نوشته است. ریچارد نیکسون هم در این مراسم شرکت نمی کند و اسپیرو اگنو معاونش را می فرستد. در میان افراد سرشناسی که به ایران می آیند حضور دوست دیرینه پهلوی، ملک حسین اردنی و هایله سلاسی امپراتور حبشه و پرنس رینیر و همسرش پرنس گریس در همه منابع اشاره شده است. از نگاه میلانی یکی از مهم ترین غایبان این جشن ژرژ پمپیدو، رئیس جمهور فرانسه بود که بیشترین اسباب پذیرایی از آنجا آمده بود: «پمپیدو از سر نیشخند گفته بود اگر می رفتم قاعدتاً مرا سرپیشخدمت می کردند. البته به شاه گزارش دادند که علت اصلی عدم شرکت پمپیدو نارضایتی از جایی بود که برای او تعیین شده بود. شاه در جواب گفته بود مگر مرتیکه فکر می کند چه کاره است.»

پس لرزه های جشن بزرگ

این جشن بزرگ در فاصله یک هفته با کیفیتی که در فیلم ها و گزارش آورده شده برگزار شد. آنچه در کتاب های تاریخی به آن پرداخته اند مطالبی است که مخالفان این مراسم درباره آن نوشتند. امام خمینی در بیانیه ای این جشن را بزم اهریمن نامید. گروه های چپ نیز انتقاد کردند و کنفدراسیون دانشجویی نیز آن را تحریم کردند. اما افخمی از نگاه تند مطبوعات غرب نوشت: «موضوع همکاری ژانسن و ماکسیم به دیگر بخش های این مراسم سخنرانی تأثیرگذار شاه در آرامگاه کوروش، رژه نمایشی سربازان، نمایش نور و صدا، و شام ها گسترانده شد و در هر زمینه شکوه و جلال مناسب با مراسم زرق وبرق زننده و نامناسب تلقی شد.»

او همچنین در ادامه از نظرات ویلیام شوکراس و ماروین زونیس می نویسد: «ویلیام شوکراس، که به ظاهر از دوستان رژیم ولی نمونه کامل یک انگلیسی بود، درباره این میهمانی نوشت بهترین آرایشگران از سالن های کاریتا و الکساندر پاریس به تخت جمشید پرواز کردند و الیزابت آردن کرم آرایشی را به نام فرح تولید کرد که آن را در بسته بندی های مخصوص به میهمانان هدیه دهند. باکارا طرح شرابخوری ها را ریخت، ماکسیم غذاها را آماده کرد و به این منظور دیگر سرآشپزان و تدارک بینندگان مهم فرانسوی غذا و نوشیدنی هم به آن ها کمک می کردند. یک رشته چیزهای بد دیگر هم بود، از جمله تاریخ ایران، یا حداقل آن تصویری که آن ها از آن تاریخ ارائه دادند. سربازان ارتش را از تراشیدن ریش هایشان از یک ماه پیش از برگزاری جشن ها منع کردند تا چهره آن ها به جنگاوران باستان شبیه تر شود. شوکراس حدس می زند که هزینه این کار چیزی در حدود 300 میلیون دلار شد و با لحنی تأییدآمیز گفته های یکی از سفیران ایران را نقل می کند «مثل این بود که یکی از فیلم های تاریخی و باشکوه بر صحنه دشت پهناور نمایش داده می شد.» شوکراس با لحنی بدشگون تر اشاره می کند که «شاه با بزرگداشت ایران زمان کوروش و داریوش، کاملاً و عمداً بخشی از تاریخ ایران را نادیده گرفت که به مراتب بیش تر به قرن بیستم ارتباط داشت: تعالیم حضرت محمد، پیامبر اسلام.»

ماروین زونیس این جشن ها را «نمایش پر زرق وبرق پهلوی» و شاه را فردی تازه به دوران رسیده توصیف کرد. او پس از انقلاب با تبدیل رخدادی گذرا به نوعی پیشگویی تاریخی، نوشت: «از نظر مردم ایران نهاد پادشاهی در ایران چندان مهم نیست.»

افخمی البته در ادامه این گزارش از اقدامات مثبتی مانند ساخت فرودگاه و جاده و شبکه های ارتباطی می گوید؛ در مقابل میلانی از ثبت این جشن در سال 1980 در رکورد گینس به عنوان مجلل ترین جشن مهمانی دنیا در طول تاریخ می گوید و می نویسد: «البته همه مخارج جشن ها را دولت نپرداخت و بسیاری از شرکت های بزرگ ایرانی و برخی از اقلیت های مذهبی به پرداخت مبالغی تشویق شدند.» میلانی از درخواست کمک یک میلیون دلاری از انجمن ارامنه گفته است.

منبع: سایت تاریخ ایرانی