چرا سوسنگرد سقوط کرد؟

این مقاله با بیان اسنادی از فرماندهان و اخبار وقت دلایل سقوط سوسنگرد را تبیین می کند.

صدام می دانست برای دور زدن نیروهای ایرانی می تواند از نبود پل بر رودخانه های پرآب استفاده کند، اما برنامه ریزان نظامی صدام پیش از تجاوز به خوزستان این نکته را نیز به یاد داشتند که در فصل بارندگی دشت های خوزستان تبدیل به باتلاق و قتلگاه تانک هایشان می شود. پیش از آن با تصور آسانی عبور از خط دفاعی نیروهای ایرانی در تجاوزهای اولیه از کنار سوسنگرد عبور کردند و مستقیم به سمت آبادان و اهواز رفتند تا قلب خوزستان را در اختیار بگیرد، اما با مقاومت های پراکنده ارتش، سپاه و نیروهای خودجوش مردمی، سرعت پیشروی ارتش عراق کاسته شد. در این میان آنها درصدد دستیابی به منطقه ای برآمدند تا بتوانند از چند جهت امکان پیشروی به سمت اهواز و دیگر شهرهای مهم استان را داشته باشند؛ غافل از اینکه سوسنگرد همان شاهراهی است که با تصرفش راه رسیدن به اهواز و دزفول هموار می شود.

از هفته دوم ماه مهر و آبانماه سال 59، تلاش ارتش عراق برای دستیابی به این هدف نمود بیشتری پیدا کرد. جنگی که به خیال استراتژیست های نظامی صدام ظرف یک هفته به پایان می رسید یا به نیمی از اهداف خود دست می یافت، حال تقریبا در کرانه های مرزهای متوقف شده بود و در برابر نیروهای کم تعداد نظامی و مردم عادی درجا می زد یا به سختی پیشروی می کرد. از بررسی حرکت های ارتش عراق، تاکتیک ها و جابجایی نیروهای عراق در جبهه خوزستان اینطور برداشت شد که آنها سوابق تاریخی و جغرافیایی 60 ساله خوزستان را پیش از شروع تجاوز به دقت مطالعه کرده اند.

صدام می دانست در فصل بارندگی کار در خوزستان سخت می شود. رودخانه وحشی خوزستان که هرساله در پاییز و زمستان طغیان می کرد، زمین های جنوب اهواز از رودخانه کارون در شرق تا رودخانه دجله در خاک عراق را در برمی گرفت، بنابراین پیش از هجوم سربازان خط شکن خود را کاملا توجیه کرده بودند که باید پس از دستیابی به جاده های استراتژیک، دست به کار ساختن سیل بندهای خاکی و خاکریزهای مستحکم شوند. علاوه برآن در جریان پیشروی و قبل از استقرار در مواضع تصرف شده، در دشت های اطراف حمیدیه، زمین گیر شده بودند و تانک ها و نفربرهایش در زمین های باتلاقی فرورفت، بنابراین این بار حساب شده تر عمل کردند؛ دشمن در جریان استفاده از آب پشت سد دز و کارون توسط ارتش ایران، در اطراف خط پدافندی خود سیلبند و خاکریزهایی برای جلوگیری از آبگرفتگی احداث کرد و جاده هایی ساخت، پس استفاده از تاکتیک «جنگ آب» برای مقابله با دشمن و جبران کمبود نیروی نظامی برای مقابله با دشمن در طول خط تجاوز منتفی شد؛ مسئولان نظامی با همراهی مردم باید راه چاره دیگری می اندیشیدند.

هوا گرم است و راه پیشروی دشمن فراخ. ساعت 6 صبح، 24 مهرماه 1359؛ حلقه محاصره سوسنگرد تنگ تر شده است. مدافعان شهر خسته از درگیری طولانی شبانه، در سنگرها یا پشت حصارها و دیوارهای شهر چشم از مواضع دشمن برنداشته اند؛ می دانند دشمن در انتظار یک لحظه غفلت آنهاست. در اولین ساعات روز 24 مهر لشکر زرهی دشمن از طرف جاده هویزه به شهر حمله می کند. پنج تانک وارد شهر می شود و این بار کار مدافعان نبرد با تانک است. آتش از سه تانک شعله می کشد؛ باقی از شهر عقب می کشند و از دروازه شهر سنگر رزمندگان را زیر آتش می گیرند؛ هر جنبنده ای که در شهر از جایش تکان بخورد با گلوله تانک از او پذیرایی می شود. مهمات دارد تمام می شود و آذوقه ای در شهر نمانده. جنگ کوچه به کوچه مدافعان را فرسوده کرده و هر لحظه از تعداد آنها کاسته می شود؛ غیر از مدافعانی که به سختی می جنگند کسی در شهر نیست؛ یا شهید و زخمی شده اند یا فرار کرده اند. زخمی ها را نمی شود از شهر خارج کرد. شهر میان دیواری از تانک ها زندانی است و انگار راه نجاتی ندارد.

نیروهای دشمن از سمت بستان (شمال غربی شهر) در دو کیلومتری مستقرند و از سمت شمال به 15 تانک آرایش نظامی داده و شهر و مواضع مدافعین را مرتب گلوله باران می کند. از سوی هویزه نیز لشکر زرهی دشمن شهر را دور زده است. نیروهای ارتش و سپاه که در محاصره مانده اند، به سختی درگیرند و مقاومت می کنند؛ با دست خالی و تن های مجروح. حال از طرف شرق سوسنگرد (حمیدیه) نیز ورودی شهر به دست دشمن افتاده و مدافعان به داخل شهر عقب می کشند.

علی تجلایی فرمانده عملیات سپاه سوسنگرد زیر گلوله باران کرکننده دشمن در بی سیم فریاد می زند:« اگر تا ساعت 9 صبح کمک قطعی نرسد سوسنگرد سقوط خواهد کرد و همه قتل عام خواهند شد.»

ساعت از 9 صبح گذشته و نیروهای کمکی هنوز نرسیده اند. در همین ساعت یک افسر ژاندارمری از سوسنگرد گزارش می دهد: «نیروهای عراقی وارد شهر شده و کوچه به کوچه جلو می آیند و چند خیابان را در اختیار گرفته اند. حدود 200 نفر در شهر مقاومت می کنند، در حالیکه تعداد زیادی شهید و زخمی شده اند؛ احتیاج به کمک زیادی است. دیوار فولادینی از تانک های دشمن اطراف سوسنگرد را در محاصره دارد.» با این وجود نیروهای مدافع شش تانک دشمن را تا به این ساعت به آتش کشیده اند و تلفات نیروهای پیاده دشمن نیز بیشتر از آنهاست. حدود ظهر دوازده اسیر از دشمن می گیرند.

مجروحین را نمی شود از شهر خارج کرد، چه رسد به اسیر. باید موقعیت فعلی دشمن و نقشه های بعدی او را بدانند تا بتوانند پیش دستی کنند؛ بازجویی از اسرا می تواند راهگشا باشد. معلوم می شود تعدادی از نیروهای مخصوص عراقی وارد شهر شده اند. ساعت 14:40 خبرنگار خبرگزاری پارس از حملات شدید دشمن و مقاومت مدافعان معدود شهر و کمبود شدید آذوقه و مهمات خبر می دهد. از طرفی شهر از نظر امکانات اولیه درمانی هم شدیدا در مضیقه است. رزمندگان زخم های خود را با تکه های ملحفه بسته اند و می جنگند. راه عرق ریزان گرمای مهر ماه را پارچه هایی سد می کند که به پیشانی بسته اند.

شب. سکوت. سایه مخروبه های شهر توهم سربازان دشمن را ایجاد می کند؛ بیخوابی و تشنگی با ذهن های خسته بازی می کند. با این حال ساعت 9:30 دقیقه شب تنها بعضی از ساختمان های اولیه شهر توسط نیروهای پیاده دشمن اشغال شده و نیروهای خودی با آنها درگیرند. حال نیروهای دشمن که در سیاهی شب از شهر بیرون رفته اند، وجب به وجب را زیر بارانی از گلوله های توپ و خمپاره می گیرند. ساختمانی نیست که سالم مانده باشد، اما دشمن از حمله زرهی، پیاده و آتشباری روی شهر نتیجه ای نمی گیرد. استیصال بر جگر دشمن چنگ انداخته و بر جگر مدافعان ایران تشنگی.

گوش ها از آتشباری دشمن سوت می کشد و بدن ها از تشنگی و رزم مداوم کوفته شده، اما هر چه رشته اند پنبه می شود؛ دشمن برای جبران تلفات خود و فشار آوردن به رزمندگان هشتاد تانک و خودرو به امکاناتش اضافه می کند. در درگیری های شدید امروز سه فرمانده عملیات سپاه مجروح می شوند، ولی یکی از آنها که برادر تجلایی نام دارد با وجود زخمی شدن کتف با بستن تکه پارچه ای روی زخمش ادامه می دهد و عملا فرماندهی عملیات سوسنگرد را به عهده می گیرد.

حلقه محاصره تنگ تر شده و نیروهای مدافع ورود نیروهای کمکی را انتظار می کشند؛ در این حال حدود ساعت 12ظهر چند نفر از فرماندهان عملیاتی ارتش، سپاه و مسئولین کشوری در دوازده کیلومتری سوسنگرد در جایی بین جرگه سید علی و گل بهار منطقه را شناسایی می کنند و کارشان به پایان رسیده است. آنها تا ساعت 6عصر در جلسه ای که فرماندهان عالی و منطقه ای ارتش، فرماندهان عملیاتی سپاه، استاندار خوزستان و نماینده امام در شورای عالی دفاع حجت الاسلام خامنه ای در آن حضور داشتند، طرح حمله شکست محاصره سوسنگرد را می ریزند؛ عمده طرح روی عمل تیپ2 لشکر92 زرهی است به شرط آنکه سپاه همراه تیپ به عنوان نیروی پیاده با استعداد دو گروهان 120نفری با سلاح ضد تانک عمل کند و جناح چپ و عقب نیروهای ارتشی را هم نیروهای ستاد نامنظم دکتر چمران حفظ کنند.

زمان حرکت ساعت 5صبح 25/8/59 تعیین شد. جلسه ساعت 6 عصر تمام شد، اما یکی از مسئولین ارتشی به قصد گزارش نتیجه جلسه عازم دزفول شد و فرماندهان سپاه و دکتر چمران هم برای آماده کردن نیروهای خود رفتند. حدود 12شب ورق برگشت؛ رئیس جمهور از شرکت تیپ2 در عملیات جلوگیری کرد و طرح خودبخود لغو شد. این در حالی بود که فرمانده عملیات سپاه خوزستان هر ساعت به مدافعان شهر پیغام می داد که تا چند ساعت دیگر نیروی کمکی می رسد؛ مقاومت کنید. همه اعتراض کردند.

داوود کریمی فرماندهی عملیات سپاه خوزستان می گوید: «در ساعت 12شب طی تماس تلفنی با استاندار خوزستان مطلع شدم که به دستور رئیس جمهور از حرکت تیپ2 جلوگیری شده است. حذف نیروی مذکور تمامی ارتش و سپاه را ضربه پذیر می کرد. با توجه به قتل عام روز گذشته سپاه و مردم و ارتش و سهل انگاری مسئولین، تلفنی با آقای خامنه ای تماس گرفتم و نسبت به حذف تیپ2 بشدت اعتراض کردم و گفتم اگر مساله از طرف بنی صدر به این صورت عمل شود، مطالب را به اطلاع تمام فرماندهان سپاه ایران و علما خواهم رساند و افزودم آقای بنی صدر با این وضع حتی نماز جمعه تهران را متلاشی و خط امام را از بین خواهد برد. آقای خامنه ای و دکتر چمران با بنی صدر و ظهیرنژاد صحبت کردند و مساله منتفی شد.» (سند شماره 001708 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه؛ گزارش واحد اطلاعات عملیات سپاه خوزستان، 26/8/59)

بنی صدر پس از این ماجرا در تاریخ 11/9/59 در مطلبی تحت عنوان کارنامه ریاست جمهوری 25/8/59 که در روزنامه انقلاب اسلامی چاپ شد، نوشت: «بعد بحث مفصلی راجع به جنگ در سوسنگرد شد. فرمانده نیروی زمینی هم آمد و تا 11 شب درباره این جنگ بحث و گفتگو شد و آنها مرا از طرح خودشان آگاه کردند و امیدواریم که طرح فردا اول وقت که به اجرا درمی آید، موفقیت کامل به بار بیاورد. ...نیم ساعت بعد دکتر چمران تلفن زد و گفت تلفن شده که فرمانده لشکر اهواز طرح را اجرا نکند و نگران این معنی بود و بعد معلوم شد که مطلب را اشتباه حالی شده است.[!] البته او (فرمانده لشکر اهواز) هم قصد اجرا داشته و به جهاتی لابد فکر کرده بود بهتر است درباره اجرا شدن یا نشدن آن سخنی نگوید و همین امر موجب سوءتفاهم شده بود. با این حال ساعت 5بود که دوباره چمران تلفن کرد و داد و قال و فریاد که او نمی خواهد این طرح را اجرا کند و الان آنها می ریزند به شهر و بچه ها شهید می شوند. من تلفن کردم با فرمانده لشکر اهواز صحبت کردم و دیدم بله، گیر کار همان است، این ها چون نظامی هستند فکر می کنند باید طبق ضوابط خودشان و باصطلاح در شرایط استتار و پوشاندن اطلاعات عمل کنند و حاضر نشده درباره ساعت اجرای طرح توضیح بدهد؛ گرچه دکتر چمران هم باید همکاری می کرد و نحوه اجرا را هم می دانست.»(روزنامه انقلاب اسلامی11/9/59)

در گزارشی که شهید تجلایی به تاریخ 30/8/59 قبل از ترک منطقه عملیاتی تنظیم و ارائه کرده، صحنه هایی از این روز چنین توصیف شده است: صبح روز 25/8/59 دوباره حمله شروع شد. ناراحتی برادران از دیر رسیدن نیروهای کمکی بود. البته نه از اینکه به شهادت نائل خواهند آمد، بلکه از این که چون پیشوایشان حسین(ع) در سنگرهای سوسنگرد غریب مانده بودند و غریبانه می جنگیدند، واقعا مثل حسین در دل خود با خدای خود سخن می گفتند که آیا کسی هست ما را یاری دهد؟ چیزی که ما را ناراحت می کرد از دست دادن یاران بود، بهترین دوستانمان، بهترین برادرانمان در خون می غلتیدند.

در این روز عراقی ها حلقه محاصره را تنگ تر کردند. مهمات کم کم تمام می شد که با ضربه شدید به عراقی ها مقداری از مهمات آن را بدست آوردیم. ...دیگر جای سالمی در شهر نمانده، اکثر برادران زخمی یا شهید شدند، ولی برادران هر لحظه مصمم تر می جنگیدند. ...نیروهای عراقی که ضربه شدیدی خورده بودند، مثل دیوانه ها تمام خانه ها و خصوصا ساختمان های بلند را که می دانستند ما در آن مستقر هستیم به توپ و تانک بستند. البته نتیجه جنگ برای ما خوب بود، زیرا با بجا گذاشتن تعدادی زخمی و شهید توانستیم حمله شدید آنها را دفع کنیم و خیلی از نفرات و تانک ها را از بین ببریم. مساله مهم همکاری برادران بود که با تکبیر جلوی تانک می رفتند و موفق برمی گشتند. می گفتند دعا کنید شهر سقوط نکند تا ما در مقابل خدا، امت و اماممان شرمنده نشویم. در این روز تمام برادران با مهربانی و قدرت دوشادوش همدیگر جنگیدند. یک دکتر از ژاندارمری بود که طی دو روز خیلی موثر واقع شد، ولی مساله ای که دردآور بود نبودن دارو و حتی باند بود. فقط برخی را با ملافه می بستند... .

شهر وضع عجیبی داشت. واقعا میدان کربلا بود. در هر کوچه و خیابان خون پاک باختگان اسلام به چشم می خورد. شهر در آتش می سوخت. صدای ناله زخمی ها از مسجد و خانه ها در شهر می پیچید و براستی ناله های آنها و دعای ملت مستضعف بود که باعث می شد خداوند متعال به ما کمک کند. ...دوباره نیروهای باقی مانده را منظم کردیم که در خانه های مختلف سنگر گرفتند و به نگهبانی ادامه دادند. تا صبح این دیوانه های بعثی و این مزدوران آمریکایی شهر را کوبیدند. در این روز نتیجه جنگ برای ما خیلی خوب بود و برادران دیدند که. واقعا با ایمان و الله اکبر می شود پوزه این مزدوران را به خاک مالید. (سند شماره021476 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه؛ گزارش پاسداران اعزامی از تبریز به منطقه سوسنگرد، علی تجلایی، 30/8/1359)