تکمیل پازل انگلیسیها در جنوب

یکی دیگر از تاثیرات مهم این امتیاز سهم خواهی روسیه در مقابل اعطای آن به انگلستان بود. به طوری که ایران ناچار به واگذاری اجازه کشتی رانی در مرداب انزلی و رودخانه های منتهی به دریای مازندران و همین طور مجوز راه سازی در مناطق شمالی به روسیه شد.

اعطای امتیاز کشتیرانی در رودخانه کارون

یکی از ویژگیهای بارز ایران در زمان قاجار، ضعف دولت مرکزی و اعطای امتیازات عدیده به دول خارجی (به خصوص روسیه و انگلستان) بود. به گونه ای که عهد ناصرالدین شاه قاجار را عصر اعطای امتیازات پیاپی به استعمارگران نامیده اند. امتیازاتی که از طرق مختلف و با ابزارهایی نظیر تهدید، تشویق، رشوه به مسئولان دولتی و ... اعطاء می شد و تاثیرات عدیده ای بر وضعیت آن زمان ایران داشت. مهمترین تاثیر این امتیازات نابودی بیش از پیش استقلال و حاکمیت ملی ایران و تعمیق نفوذ و قدرت روسها و انگلیسیها در ایران زمان قاجار بود. یکی از مهمترین امتیازات اعطایی در این زمان، امتیاز حق کشتیرانی در رودخانه کارون بود که در سال  1306 قمری (1888 میلادی) به برادران لینچ انگلیسی واگذار شد و نقش مهمی در تعمیق قدرت و نفوذ انگلستان در جنوب ایران داشت.

تلاش انگلیسیها و کسب امتیاز کشتیرانی در کارون

با وقوع انقلاب صنعتی در اروپا و رونق تجارت و بازرگانی در جهان، توجه کشورهای اروپایی به سمت سایر مناطق و کشورهای شرقی جلب شد. این روند به تدریج باعث ورود اروپاییان(ابتدا اسپانیا، پرتقال و هلند و سپس انگلستان) به خلیج فارس و ایران شد. در این میان، رودخانه کارون به دلیل قابلیت کشتیرانی و پرآب بودن آن در تمام طول سال و طول و عرض آن، توجه انگلستان را به خود جلب کرد. در این شرایط تجار و نمایندگان سیاسی این کشور در ایران درخواست امتیاز کشتیرانی در رودخانه کارون را با دربار و سیاسیون ایران در میان گذاشتند و طی نامه نگاریهای متعدد خواستار به دست آوردن این امتیاز شدند. اما دولت ایران تمایلی به دادن این امتیاز نداشت و به وقت گذرانی و دادن جوابهای سر بالا می پرداخت. به همین دلیل تامسون، وزیر مختار انگلیس در ایران، در 22 ذی قعده 1298/16 اوت 1881 نامه ای به میرزاسعیدخان موتمن الملک وزیر امور خارجه ایران نوشت و در آن خواستار جوابیه دولت ایران به درخواستهای مکرر دولت انگلستان شد. اما عدم پاسخ شفاف ایران باعث شد تا تامسون شروع به تهدید ایران کند. گستاخی تامسون باعث تشدید مخالفت ناصر الدین شاه شد و شاه قاجار سفیر ایران در لندن(ملکم خان) را مامور کرد تا درباره این موضوع تحقیقات بیشتری انجام دهد و پاسخ به درخواستهای انگلستان درباره این موضوع را به آینده موکول کرد. ناصرالدین شاه با دادن ماموریت تحقیقات بیشتر به ملکم خان به دنبال تاخیر در پاسخ به نمایندگان انگلستان بود تا بدین ترتیب از دادن این امتیاز در آن زمان ممانعت شود.  اما دولت انگلستان دست بردار نبود و به نامه نگاریهای خود ادامه داد و همزمان از به کارگیری سیاست چماق و هویج(تهدید و تشویق) نیز ابایی نداشت.

در این زمان ناصرالدین شاه در جواب یکی از یادداشتهای سفارت انگلیس درباره این موضوع، به میرزا سعید خان می نویسد: «جناب وزیر  اولاً فقره رود کارون و ساختن راههای عراده از بوشهر به تهران در وقتی طرح شده بود که مسئله هرات در میان بود که دولت ایران در ازای تصرف هرات این کار را قبول کند و واضح است این دو کار چقدر عمده بوده است که در مقابل تصرف هرات جزء قرارنامه و عهدنامه کرده بودند ...»

همچنین در واکنش به نامه نامه نگاری مورخه دوم جمادی الاول1299 رانلد تامسون وزیرمختار انگلیس عصبانی شده و به وزیر امور خارجه می نویسد: «... صریح می نویسم که دولت ایران نمی تواند اذن به کشتیهای خارجه بدهد که در رود کارون تردد نمایند...»

دلیل عمده مخالفت ایران در این زمان با اعطای امتیاز کشتیرانی در کارون به انگلستان، همزمانی این رویدادها با تحولات هرات بود. به نظر می رسد دولت ایران به دنبال استفاده از این مسئله برای کسب امتیاز در واقعه هرات از انگلستان بود، که البته موفق نشد و طبق معمول آن زمان، زور سفارت انگلستان بر دربار ایران چربید و  سرانجام در پی فشارهای بی امان انگلیس و در پی انتخاب سرهنری دروموند ولف به وزیرمختاری انگلیس در تهران و روابط نزدیک وی با صدراعظم میرزا علی اصغر خان اتابک، «ناصرالدین شاه در سال 1306 قمری (1888 میلادی) امتیاز کشتیرانی در حوزه رود کارون را به کمپانی برادران لینچ انگلیسی واگذار کرد.»

اعطای این امتیاز هیچ مقاومتی را سبب نشد، چرا که اصولا مردم ایران از وجود چنین امتیازی و اثرات آن آگاه نبودند و تنها مردم اطراف رود کارون و آن هم در آینده از اثرات این امتیاز آگاه شدند. البته برخی مخالفتها توسط شرکتهای رقیب شرکت برادران لینچ(شرکتی که امتیاز را به دست آورد) صورت گرفت که به دلیل قدرت زیاد شرکت لینچ و دولت انگلستان این مسئله به نتیجه ای نرسید.

امتیاز کشتیرانی در کارون و عواقب سیاسی اقتصادی آن

کسب این امتیاز فواید بسیاری برای انگلستان داشت که این فواید را می توان به دو دسته کلی تقسیم کرد. دسته اول این مزایا فواید سیاسی این مسئله بود و باعث شده است تا انگلستان بتواند از طریق رودخانه کارون و امتیاز کشتیرانی در آن به تعمیق نفوذ خود در جنوب ایران بپردازد. در این زمان به دلیل پراکندگی قدرت سیاسی و عدم نفوذ و حضور حکومت مرکزی در ایالت خوزستان و سایر مناطق جنوبی کشور، انگلستان به راحتی توانسته است از طریق امتیازاتی نظیر امتیاز نفت و امتیاز کشتیرانی در رودخانه کارون و از طریق معدود عوامل محلی به حضور خود در خوزستان و سایر مناطق جنوبی ایران بپردازد.

فواید اقتصادی- تجاری این مسئله نیز شامل مواردی نظیر: کوتاه تر شدن مسیر تجاری از طریق رودخانه کارون در مقایسه با راههای بوشهر-شیراز- اصفهان، گشترس تجارت و بازرگانی در محدوده محلی خوزستان و از آن طریق تعمیق مناسبات تجاری با نواحی اطراف و کلیت ایران و ایجاد پایگاهی در خوزستان(خرمشهر-آبادان- اهواز) برای رونق تجارت در کل منطقه خاورمیانه و هند. در این حوزه، بیشترین مبادلات تجاری میان بنادر کارون با هند و انگلستان انجام می شد. نهایتا نیز ایجاد یک مسیر مطمئن و قابل دسترس برای نقل و انتقال کالاهای تجاری شرکتهای انگلیسی از خلیج فارس به درون خوزستان و پخش آنها به سراسر کشور.

هرچند در این زمان کشتیهای تمامی کشورها می توانستند در کارون کشتیرانی کنند، اما در عمل، انگلیسیها اجازه این کار را به هر کشوری نمی دادند و کارون را به صورت انحصاری در اختیار خود گرفتند و تنها به کشتیها و وسایل حمل و نقل دریایی کشورهای دوست و همپیمان خود اجازه ورود و استفاده از کارون را می دادند و از ورود کشتیهای کشورهای رقیب(سیاسی- تجاری- اقتصادی) جلوگیری می کردند و در راه استفاده آنها از مسیر آبی کارون موانع عدیده ای را ایجاد می کردند. حتی انگلستان در مواقعی از این مسیر برای جابه جایی ناوگان نظامی خود استفاده می کرد و از این طریق و با انتقال قوای نظامی به اهواز، در مواقع لزوم به تهدید ایران و باج خواهی و کسب امتیاز در حوزه های مختلف می پرداخت.  مثلا دولت انگلستان برای «پیشبرد اهداف سیاسی و اقتصادی خود حتی از کشتیهای جنگی همچون لارنس و اسفنکس نیز به کرّات استفاده کرد و به تذکرات وزارت امور خارجه و کارگزاری دولت ایران در خرمشهر بی توجه بود.»

یکی دیگر از تاثیرات مهم این امتیاز سهم خواهی روسیه در مقابل اعطای آن به انگلستان بود. پس از اعطای این امتیاز و انتشار خبر این مسئله، روزنامه های روسی به انتشار مطالب بسیاری بر علیه ایران و انگلستان پرداخته و مخالفت شدیدی در برابر این مسئله نشان دادند و آن  را تنها یک امتیاز منحصر به انگلستان دانسته اند و اعطای امتیازی مشابه به روسیه در شمال ایران را خواستار شدند. دالگورکی وزیرمختار روسیه نیز در ملاقات با امین السلطان و قوام الدوله مخالفت دولت خود را اعلام کرد و خواستار امتیازاتی مشابه برای دولت روسیه شد. «پس از مذاکراتی، سرانجام دولت ایران به ناچار خواسته های دولت روسیه را پذیرفت و در "رجب 1306/1888م ناصرالدین شاه، تعهدات دولت ایران را در قبال روسیه تأیید کرد و ناچار به واگذاری اجازه کشتیرانی در مرداب انزلی و رودخانه های منتهی به دریای مازندران و همین طور مجوز راه سازی در مناطق شمالی به روسیه شد.»

نتیجه گیری

اهمیت رو به افزایش تجارت و مبادلات تجاری در اواخر قرن نوزدهم و تعمیق نفوذ انگلستان در ایران زمان قاجار منجر به تقاضای انگلیسیها برای کسب امتیاز کشتیرانی در روخانه کارون شد. در مقابل این درخواست ابتدا دولت ایران مقاومت کرد، اما با فشار دولت انگلستان، ناصرالدین شاه این امتیاز را به برادران لینچ انگلیسی واگذار نمود. این امتیاز تاثیرات مهم سیاسی و اقتصادی بر ایران داشت که مهمترین آنها تعمیق نفوذ و قدرت انگلستان در ایران و استفاده از رودخانه کارون برای ایجاد تهدید و فشار بر ایران در زمانهای مختلف شده است. علاوه بر این مسئله، سهم خواهی همزمان دولت روسیه منجر به اعطای امتیاز حق کشتیرانی در تالاب انزلی و رودخانه های منتهی به دریای مازندران گردید، که این مسئله نیز افزایش نفوذ و قدرت روسیه در ناحیه شمالی ایران را به همراه داشت.