حضرت آیت‌الله مروارید، در زمره مؤسسان مكتب معارفی اهل

حضرت آیت‌الله مروارید، در زمره مؤسسان مكتب معارفی اهل بیت (علیهم‌السلام) بود كه به مكتب تفكیك، شهرت یافته است.
مكتب تفكیك، بر پایه آموزه‌های مرحوم آیت‌الله میرزا مهدی اصفهانی بنیان نهاده شده است. آیت‌الله میرزا مهدی اصفهانی از تحصیلكردگان حوزه علمیه نجف اشرف بود كه طی یك تحول روحی و شهود باطنی، از سلوك عرفانی روزگار خویش و مشرب فلسفی مرسوم، روی تافت و رویكرد جدیدی در فهم معارف دینی بنیان نهاد.
وی با بازخوانی معارف اهل بیت (علیهم‌السلام) در دین‌شناسی، رویكرد متكلّمان و فقیهان شیعی در روش فهم معارف دینی را سازمانی دوباره داد و به صورتِ متكامل و بدیعی عرضه داشت. اساس این رویكرد، استوار ساختن خداشناسی، انسان‌شناسی و كیهان‌شناسی و سلوك معنوی بر بنیان آموزه‌های وحیانی قرآن و حدیث و وانهادن فرضیه‌های رایج فلسفه موروثی و دستورالعمل‌های تصوّف و عرفان مصطلح است.
مرحوم میرزا مهدی اصفهانی، پس از اخذ درجه اجتهاد از استاد فقه و اصول خود، آیت‌الله نائینی، رهسپار مشهد شد. در آنجا با غلبه علمی بر مخالفان مشی خویش و جانبداران عرفان صوفیانه و فلسفه رایج، سفره درس را برای شاگردان خویش، گسترد و آنها را با عمق مبانی خود آشنا كرد. از ویژگیهای حلقه درس ایشان این بود كه علاوه بر نقد روش فلسفی و روش عرفانی در فهم معارف دینی، به تأسیس مبانی نو و بدیعی در فهم معارف دینی همّت گماشت.
اگر بتوان در فرهنگ دینی از فلسفه اسلامی سخن گفت، آموزه‌های مرحوم میرزا مهدی اصفهانی از مصادیقِ بارز فلسفه اسلامی است. فلسفه‌ای كه از كتاب و سنّت، صرفاً به عنوان مؤیّد استفاده نمی‌كند، بلكه آموزه‌های قرآنی و روایی در متن و مركز آن قرار دارد.
مكتب معارفی اهل بیت (علیهم السّلام) از تعقّل جدیدی سخن می‌گوید كه می‌توان آن را «تعقّل وحیانی» نامید. «تعقّلی» كه میرزا مهدی اصفهانی بر آن تأكید می‌كرد و تمامِ عمر پربركت خویش را برای معرّفی و عمل به آن صرف كرد؛ تعقّلی است كه در تباین با تعقّل معهود فلسفی و عرفانی قرار دارد.
آیت‌الله مروارید، آموزه‌های چنین مكتبی را فرا گرفت و خود به بسط و تبیین آن همّت گمارد. ایشان در كتاب بدیع «تنبیهات حول المبدأ و المعاد» اصولِ دروسِ معارفی خویش را جمع‌آوری نمود. از ویژگیهای مكتب فكری ایشان، توصیه فراوان به تهذیب نفسانی و تقیّد عملی است. به اعتقاد ایشان، فهم صحیح معارف دینی، تنها در سایه عملِ به آموخته‌های دینی ممكن است. تأكید ایشان بر اهمیّت علم و عقل و نشانه بودن این دو در شناخت خداوند، خط قرمزی است كه تمایز آشكار «دینداری عالمانه» را از «دینداری عامیانه» نشان می‌دهد.
آیت‌الله مروارید برای فطرت انسانی در دستیابی به معارف، نقش یگانه‌ای قائل بود و به همین جهت در كتاب «تنبیهات» خویش مباحثی را به عالم ذر و چگونگی اقرار به توحید در مراحل مختلف آن اختصاص داد.
به نظر ایشان، «نفی تعطیل و نفی تشبیه» نخستین گام شناخت خداوند است كه به مدد نور علم و عقل، طی می‌شود. عقل، با نظر در مخلوقات به وجود خالق اذعان می‌كند (نفی تعطیل) و همچنین درمی‌یابد كه خالق، هیچ یك از صفاتِ مخلوقات را دارا نیست (نفی تشبیه).
ایشان با وجود تأكید بر اهمیّت علم و عقل در دستیابی به معارف، همواره محدودیّت عقل انسانی را در شناخت بسیاری از حقایق خاطرنشان می‌اخت. علم و عقل، خود مخلوق خداست و مخلوق را راهی به معرفت كنه خالق نیست. «معرفت حق» موهبتی الهی است كه مبدأ آن عالم ذر می باشد و هر اندازه كه التزام انسان به طریق وحیانی بیشتر باشد، انوار بیشتری از این معرفت در قلب انسان متجلّی می شود.
ایشان در شیوه معارفی خویش، همواره بر خلوص معرفت دینی و عدم خلط آن با شیوه‌های فهم بشری پای می‌فشرد. او توانایی دین و بداعت آن را در همین ویژگیهای منحصر به فردِ فهم دینی می‌دانست.
انسان در طول تاریخ، بر سر سؤالات اصلی درباره خدا، خود و جهان، همیشه دارای اختلاف بوده و معارف دین، راهبر عقل ناقص انسان در این اختلافاتِ بنیادین و همیشگی است.
مكتب معارفی اهل بیت (علیهم السّلام)؛ در پی رهانیدن انسان از شكّاكیّت و رساندن او به اطمینانی وحیانی است، كه همین ویژگی نیز در زندگی و رفتار مرحوم آیت‌الله مروارید به خوبی جلوه‌گر بود.
از ابعاد دیگر شخصیّت آیت‌الله مروارید، بُعد عرفانی ایشان است. عرفان عالمانه ایشان، مرزبندی آشكاری با عرفان صوفیانه داشت. ایشان، مشی عملی خویش را از مرحوم شیخ حسنعلی اصفهانی ـ معروف به نخودكی ـ به ارث برده بود. آیت‌الله مروارید مخالفت آشكاری با ریاضتهای خلافِ طبیعت بشری و انزواجویانه ابراز می‌كرد و عرفان او نیز در خدمت انسان و جامعه‌ انسانی بود.
عارفان در سلوك عرفانی خویش، دو شیوه را برگزیده‌اند: تصفیه نفس و ذكر؛ عارفان اهل تصفیه، به اهمیت تصفیه نفس در پیمودن راه عرفانی توجه داشتند و عارفان اهل ذكر، بر اولویت ذكر و اوراد انگشت می‌نهادند. وقتی از مرحوم آیت‌الله مروارید پرسیده شد: «مرحوم نخودكی، استاد شما، جزو كدام طیفِ عرفا محسوب می‌شوند؟» ایشان پاسخ داد: «مرحوم نخودكی «اهل خدمت به مردم» بودند».
آیت‌الله مروارید، همانند استاد خویش، اساس عرفان و شیوه زیست خویش را «خدمت به مردم» قرار داده بود. عالمان مكتب تفكیك و شیوه زیست عارفانه آنان؛ از معدود حلقه‌های واسط میانِ سنّتِ فقها و متكلّمین متقدّم و دوران معاصر ما می‌باشند.
جعفر مروارید - نجل مرحوم آیة الله مروارید