برگهای زرین مانی در عصر ساسانی

تصویرسازی های مانَوی تنها آثار باقی مانده نقاشی از دوران پیش از اسلام در ایران است. هرچند ساسانیان، از هنرهای تجسمی در آرایش کاخ ها، سکه ها، ظروف و پارچه ها استفاده می کردند اما برگه های بجا مانده از کتب مصور منسوب به مانی، جایگاه ویژه تری دارد.

در مقاله گذشته به منابع هنرهای تجسمی در عصر ساسانی پرداخته شد؛ اما شاید شکوه دستاوردهای امپراتوری ساسانی را بتوان در برگه های زرینی یافت که به انواع نقوش و تذهیب های ظریف آراسته شده اند و تمامی منسوب به پیروان مانی، پیامبر ایرانی است.
اولین بار  نقاشی های مانویان سال 1905 میلادی کشف شد. فن لکوک (Von Lecoq) در ویرانه های واحه در تورفان نسخه های خطی مانوی را به همراه نقاشی ها، تصاویر و دیوارنگاره های معبدی مانوی کشف و به جهانیان عرضه کرد. (هامبی و ویدن گرن، 1376، 13) این نقاشی ها و نسخ مکشوفه به دلیل شباهت های بسیار در رنگ پردازی، دورگیری خطی، ترکیب بندی و نوع نگاه به عالم، نقاط شباهت بسیاری با سنت های تصویری ساسانی دارند و در نتیجه هیچ شکی در ایرانی بودن آنها برجا نمی ماند. مانی پیامبر، معجزه خود را نقاشی و تذهیب کاری با رنگهای طلایی می دانست. خود وی در کتابش، "ارژنگ" یا "ارتنگ" می گوید: "این لوح را من از آسمان با خود آوردم تا معجزه پیامبری ام باشد."

با این حال محققینی همچون هامبی و ویدن گرن، معتقدند استفاده از تصویر در این کتاب، احتمالا برای  تکمیل آموزش باسوادان و در عین حال درک پیام ها برای دیگر انسان ها بوده است. (همان 142)
یکی از دلایل نفیس بودن نقاشی های مانویان، علاوه بر ظرافت قلم و پرداخت ماهرانه، بکارگیری رنگ طلایی در نقوش است که نشانگر تعالیم مانی پیرامون مبحث نور و تاریکی است. رنگهای طلایی این نقوش که بعدها در عصر اسلامی نیز به عنوان یک سنت باقی ماند، تا بدانجاست که در تاریخ آمده است:" تصویر مانی و چهار عدل از کتب زنادقه در باب العامه بغداد آتش زده شد، مقدار قابل توجهی طلا و نقره از کتب مزبور فرو ریخت" (متز، 1362، 1/205 به نقل از ابن جوزی، المنتظم)
سنت خاص مانوی در کتابت، دارای یک ویژگی منحصر به فرد بود: پیوند میان متن و تصویر. دقت و زیبایی در تصویرپردازی این کتب تا بدانجا بود که قدیس آگوستین در رساله خود از این نسخ زیبا و قطع بزرگ آنها یاد می کند و می گوید که این نسخ آکنده از مطالب افسانه گونه درباره آسمان و ستارگان و خورشید و ماه است. (آگوستین، 1380، دفتر پنجم/151)
نقوش کتب مانوی بر روی ابریشم ، چرم و کاغذ نقش بسته و قدمت آن به سده های ششم و هفتم میلادی باز می گردد. البته بیشتر آثار منسوب به مانی در حال حاضر، بازمانده از شده هشتم و نهم میلادی است.

ابوالمعالی در وصف مانی می نویسد: " این مردی بود استاد در صناعت صورتگری و به روزگار شابور بن  اردشیر بیرون آمد در میان مغان و پیامبری دعوی کرد و برهان او صناعت قلم و صورتگری بود... و کتابی کرد به انواع  تصویر که آن را ارژنگ مانی می خواندند و در خزائن غزنین هست." (رابینسن، 1376، 33).

با توجه به این توصیف، می توان حدس زد که دلیل ماندگاری این نسخ تا دوران غزنویان، می تواند به دلیل کیفیت بالا و تذهیب ها و نگاره های زیبا و هنری آن باشد.

مشهورترین آثاری که فن لکوک کشف کرد بدین قرار است: یکی در غار "بزکلیک" (Bazaklik) که درختی را به سه تنه نشان می دهد و ریشه های آن در ظرفی مانند لگن فرو رفته است. هر تنه درخت، دارای دو شاخه چنگالی شکل و دارای برگ های درشت است. همچنین خوشه بزرگ انگوری از اطراف درخت آویزان است. رنگ آمیزی با رنگ های خاکستری و قهوه ای انجام گرفته است.
دوم در "خوچو" پیدا شده که در آن کاهنی با سربندی خاص تصویر شده است. اطراف سر کاهن، دایره ای قرار گرفته که به مثابه قرص خورشید، نشانگر تقدس و جایگاه معنوی کاراکتر است. تلاش برای نوعی از حجم نمایی در این نقاشی دیده می شود و آن تمهیدی است که نقاش، در ردیف های پشت سر هم پیکره ها تعبیه کرده است.
همانطور که اشاره شد، این نقاشی ها از نظر رنگ بندی و طراحی قابل قیاس با آثار نگارگری اسلامی-ایرانی در ادوار بعدی است و می توان نتیجه گرفت که نگارگری و مینیاتورهای عصر اسلامی متأثر از هنر مانوی است.