میهمان خانه کمال الملک

فیروزه با نام قدیم «تحت جلگه» به سبب وجود بزرگ ترین و قدیمی ترین معدن سنگ فیروزه جهان در سالیان اخیر به این نام خوانده شده است.

نیشابور را اگرچه مهد علم و فرهنگ در دوران تمدن اسلامی می دانند اما این شهر را بیشتر به شهرت سنگ فیروزه می شناسند. اگر راه جاده ای نیشابور را به سمت سبزوار پیش بگیریم، با گذر از مجتمع بزرگ فولاد خراسان به شهرستانی با نام همین سنگ گرانبها یعنی «فیروزه» می رسیم. فیروزه با نام قدیم «تحت جلگه» به سبب وجود بزرگ ترین و قدیمی ترین معدن سنگ فیروزه جهان در سالیان اخیر به این نام خوانده شده است. فیروزه یک کانی کمیاب و ارزشمند به رنگ های طیف آبی و از رده فسفات است که در ایران، مصر، آمریکا و معدود کشور های دیگری یافت می شود. مرغوب ترین نوع فیروزه از روستای معدن از توابع شهرستان فیروزه به دست می آید که با بیش از 2000 سال قدمت از قدیمی ترین معادن فیروزه جهان به شمار می رود. اما آنچه در این گفتار درباره شهرستان فیروزه مد نظر است، قابلیت های گردشگری این حوزه تاریخی شمال خراسان است.

فیروزه، میزبان نقاش معروف

این شهرستان میزبان واپسین سال های حیات استاد کمال الملک بوده است. محمد غفاری معروف به کمال الملک (1319-1224) نقاش مشهور و پرنفوذ تاریخ هنر معاصر ایران پس از مشکلاتی که در دستگاه دولتی پیدا کرد از مدرسه صنایع مستظرفه استعفا داد، از کار دولتی دست کشید، به روستای حسین آباد در نزدیکی فیروزه مهاجرت کرد و تا پایان عمر در همین روستا زیست. ایشان از سال 1307 تا هنگام وفاتش در سال 1319 در ملکی که خود خریده بود در همین روستا زندگی کرد و در این دوران میهمانان مهمی را نیز در همین خانه باغ از جمله شهریار و هنری ماسه، ایران شناس فرانسوی، پذیرا بود. او وصیت کرد پس از فوت در حیاط همین خانه به خاک سپرده شود اما بنا به دلایلی در مکان کنونی در کنار مقبره شیخ عطار در نیشابور دفن شد. خانه استاد در روستای حسین آباد که محلی ها به احترام استاد آن را حسین آباد کمال می نامند، پابرجا است و در دو نوبت از سوی سازمان میراث فرهنگی مرمت شده است.
ساختمان خانه مشتمل بر یک حیاط مرکزی، ساختمان های یک طبقه شمالی و جنوبی و باغ وسیعی در ضلع جنوبی است. بنای سمت جنوبی، محل کار و اقامت استاد بوده است. همان طور که بازدید از محل زندگی ادیبان در گردشگری حوزه مهمی را به خود اختصاص می دهد، بازدید از مکان زیست بزرگ هنرمندان معاصر نیز خالی از لطف نیست. باغ نشاط در همین منطقه که متعلق به سالار معتمد از خوانین خراسان بوده نیز بسیار مورد رفت و آمد و اقامت استاد کمال الملک در دوران پایانی عمر ایشان بوده است. این باغ با پلان مستطیل شکل، شامل باغ و دو عمارت مرکزی و شمالی و دارای تزئینات آجرکاری گچبری و نقاشی است و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. این باغ در شمار باغ های سنتی ایرانی اواخر دوران قاجار و اوایل دوران پهلوی اول است. روی دیوارهای داخلی عمارت مرکزی نقاشی هایی منسوب به استاد نیز دیده می شود. استقرار کارگاه و فروشگاه فیروزه تراشی در باغ نشاط که همزمان با اتمام مرمت فاز نخست باغ صورت گرفت، از جمله جاذبه های تازه باغ نشاط است؛ امری که خود گامی مهم در جهت معرفی و شناخت این هنر - صنعت ارزشمند به گردشگران و علاقه مندان است.

کاروانسرای قاجاری

به غیر از جاذبه هایی از این شهر که مرهون حضور استاد کمال الملک است، با اندک فاصله ای از شهرستان فیروزه به کاروانسرای شوریاب دیگر جاذبه این شهرستان می رسیم. کاروانسرای کاملی از دوران قاجار باقی مانده که دارای یک پلان هشت و نیم در هشت مستطیل شکل است. عناصر اصلی این بنا شامل چهار ایوان، چهار اصطبل، حیاط مرکزی و عناصر فرعی شامل شاه نشین، طاقچه ها و طبقات بالا و بخاری دیواری می شود. این کاروانسرا از جمله کاروانسراهای واقع شده در دشت با حیاط مرکزی است که به شیوه چهار ایوانی ساخته شده و ایوان های پیرامون حیاط دو طبقه اند.
بد نیست به معادن فیروزه این منطقه نیز نگاه گذرایی داشته باشیم. قدیمی ترین اسنادی كه در مورد فیروزه خراسان در شهرستان فیروزه سخن گفته اند، كتاب هایی نظیر جهان نامه تالیف محمد بن بكران عرایس الجواهر و نفایس الاطایب تالیف ابوالقاسم عبدالله كای و تنسوخ نامه ایلخانی منتسب به خواجه نصیرالدین طوسی است. از دو روستای معدن بالا و معدن پایین در 35 کیلومتری شهر فیروزه مرغوب ترین فیروزه جهان که همان فیروزه عجمی باشد، استخراج می شود. خوب است این را هم بدانید که بازدید از معدن فیروزه با هماهنگی قبلی امکان پذیر است. آب انبار روستای همت آباد، برج و باروی قلعه قدیمی روستای سرده و آب گرم روستای گرماب که همگی از توابع فیروزه هستند نیز از دیگر جاذبه های گردشگری این منطقه به حساب می آیند.