کیانوری و عبرت های تاریخ

روز پنجم شهریور 1362 نورالدین كیانوری دبیر اول حزب منحله توده در یك برنامه تلویزیونی تصریح كرد «تاریخ فعالیت حزب توده، تاریخ 41 سال خیانت به ملت ایران بود.»

بخشی از مطالعات تاریخ سیاسی، بررسی خاطرات افراد موثر سیاسی می باشد. ناگفته ها و پندارهایی که هرچند از بعضی از واقعیت ها و ادراکات محیط بر رفتارهای دور   مورد مطالعه پرده برمی دارد، از پیشداوری ها و تبرئه جویی ها مصون نمی باشد. ازاین رو، نقد این دسته از آثار می تواند استفاده ی بهینه از آن ها را میسر سازد. کتاب مورد نقد در این شماره، خاطرات نورالدین کیانوری می باشد که در سال 1371 موسسه ی اطلاعات آن را منتشر کرده است. چند سالی است که واقع نگاری و بازگویی تاریخ معاصر به شکل مکتوب و در بسیاری موارد در قالب بیان خاطرات، چه در داخل و چه در خارج از کشور، رواج پیدا کرده است و هر دسته و گروهی در این بین، مقاصد خود را دنبال می کنند، ولی آنچه مهم است وظیف   ما در قبال تحریف تاریخ می باشد که تعهد سنگینی را بر دوشمان نهاده است؛ چراکه گروه های آلوده ای با قصد قبلی مصمم اند تا ضدارزش را پرورش و تعمیم دهند و روشن ترین و بدیهی ترین حقایق تاریخ معاصر را واژگون سازند. یکی از مجموعه  خاطراتی که در این زمینه نگاشته شده است خاطرات مربوط به گروه  های چپ و مارکسیستیِ سد   اخیر می باشد که در این نوشتار «خاطرات نورالدین کیانوری»، پرسابقه ترین عضو حزب توده طی چهار دهه فعالیت این حزب مدنظر قرار گرفته است. با اینکه در شرایط موجود گروه  های چپ و مسأله کمونیسم جهانی موجودیت خود را از دست داده است، باید توجه کرد که هنوز کشورهای جهان گرا در حوز   نظام بین الملل در صددند از ابزارهای داخل کشور های جهان سوم در جهت تأمین اهداف و منافع خود بهره گیرند و هنوز مسأل   گروه ها و احزاب سیاسی وابسته به عنوان ستون پنجم، در زمر   یکی از اهرم های اعمال قدرت و گسترش نفوذ این کشور ها تلقی می شوند. اقتدارگرایی جهانی با ابعاد جدید نمودار شده است، ازاین رو بین استالینیسم به عنوان اقتدارگرایی دهه های 1920 تا 1950?م و مداخله  گرایی و تمرکزگرایی جدید در نظام بین الملل که محصول ده   1990?م و رواج لیبرالیسم نو در حوز   سیاست جهانی می باشد می توان نوعی ارتباط و پیوند برقرار نمود. در این بین ابزارهای غیر حکومتی و وابسته می توانند در خدمت قدرت های برتری طلب برای تحمیل اراد   آن ها بر دیگران باشند، لذا واکاوی تاریخ معاصر و گروه  هایی که در جهت تطهیر بعضی از احزاب، گروه ها و شخصیت ها برآمده اند می تواند به بازنمایی حقایق تاریخ معاصر کمک کند و از سوی دیگر با رهیافتی آینده نگرانه می توان به هوشیاری لازم دست یافت و از تجربیات گذشته بهره گرفت؛ چراکه گذشته چراغ راه آینده و آینه ی تمام نمای راهنمایی و راهگشایی نسل های آینده است.

آقای دکتر کیانوری، آخرین دبیرکل و به هر حال بالاترین مقام یکی از احزاب مهم سیاسی کشور، را اگر چه نمی توان پرسابقه ترین عضو حزب توده دانست، به یقین پرآوازه ترین، پرهیاهوترین و در عین حال بحث برانگیزترین «توده ای» طی چهار دهه فعالیت این حزب به شمار می آید. رفقای توده ای مخالف کیانوری، او را با انواع و اقسام صفات فردی و گروهی منفی نواخته اند تا آنجا که بسیاری از ناکامی ها، کجروی ها و شکست های این حزب به پای روحی   ماجراجو، باندباز، وابسته، قدرت طلب و حتی مشکوک این عضو کمیت   مرکزی نوشته شده است. لذا با این اوصاف امید به آن می رفت که ای کاش کیانوری دانسته های فراوان خود را به عنوان مرد سیاست پیشه ای که بسیار می داند، بی غش و پالوده بر روی کاغذ منتقل کند و از این راه خدمت بزرگی نسبت به دوستداران تاریخ سیاسی ایران بنماید؛ چرا که لب گشودن او و راز گفتن زندگی پر تلاطم سیاسی اش می توانست به حل معماهای بسیاری کمک کند. دانستن خاطرات کسی در حد آقای دکتر کیانوری برای جامع   ایران هم نیاز بود و هم ضرورت. اما وقتی خاطراتش را در سال 1371 نوشت و منتشر کرد، سه نسل را حسرت به دل گذاشت؛ چراکه نه تنها خود را از کلیه اتهامات تبرئه کرد، بلکه با بی پروایی کامل صحبت ها، خاطرات و 6 رفقای سابقش را بی اعتبار شمرد: «من به خاطرات هیچ کس اعتماد ندارم»[1] با نگاهی به خاطرات انتشاریافت   دیگر اعضای کمیت   مرکزی حزب توده و مشاهد   تفاوت های آشکار در بیان و تشریح حوادث گوناگون، باید آن  را کمابیش وصف حال جمیع رفقای سابق در حق یکدیگر قلمداد کرد که نمادی از رفتارهای حزب    به ویژه در مورد اتحاد جماهیر شوروی سابق    است. به این ترتیب باید گفت کیانوری در زمانی که گورباچف به سرعت راه دوری گزینی از کمونیسم را طی می کرد، به سان یک کمونیست ارتودکس از «روابط» حزب توده با حزب کمونیست شوروی دفاع کرد و حاضر نشد در این زمینه تجدیدنظر کند. گویی سقوط وحشتناک دنیای کمونیسم در گوش جان وی صدایی و برای دستگاه شنوایی او پژواکی نداشته، اصلاً اتفاقی نیفتاده و این همه شدت و ضعف درنیم قرن سن حزب توده در تاریخ اجتماعی کشورمان هیچ اثری بر  جا نگذاشته است. ایشان با تمامی تغییر و تحولی که در پایان هزار   دوم جهان رخ نموده بیگانه مانده، و هنوز امیدوار است که کالبد بی روح کمونیسم روسی را نجات بخشد، استالینی دیگر بر نیمی از جهان حاکم گردد، حزب توده بار دیگر جان بگیرد، و او در رأس حزب فرمانفرمایی کند و از آنجا به مقامات بالای سیاسی دست یابد. آقای کیانوری اتحاد شوروی را پس از فروپاشی کامل و حزب توده را بعد از انحلال، نبش قبر کرده است تا شاید سند مثبتی دال بر حقانیت آن و درست اندیشی اش به دست آورد. او نکات منفی شوروی و حزب توده را نادیده انگاشته و روی نقطه های مثبت آن ها تا حد ذوق کودکانه اغراق گویی کرده است. به هرحال حزب توده به لحاظ سابق   طولانی فعالیت، از جهات گوناگون به صورت مبسوط در خور نقد و بررسی است. خوشبختانه در خاطرات کیانوری نیز این فعالیت چهل ساله مرور گشته و زمین   مناسبی برای بررسی مسائل مختلف فراهم آمده است. بنابراین در چارچوب نقد خاطرات کیانوری می توان به ماهیت و فعالیت حزب  توده نیز نگاهی انداخت.

1   وابستگی حزب توده به شوروی

در اواخر دوران حاکمیت قاجار در ایران عده ی کثیری از کارگران ایرانی در شهرهای باکو، بادکوبه، تاشکند و دیگر شهرهای قفقاز و آذربایجان روسیه به  کار مشغول بودند. آن ها که فجایع و مظالم استعمارگران را در کشور خود دیده و لمس کرده بودند، در آنجا نیز در شرایط بسیار دشوار و غیرانسانی به سر می بردند. وقوع انقلاب سال 1284?ش در روسی   تزاری آن ها را در کنار سوسیال دموکرات های روسی به مبارزات اجتماعی کشاند. حزب همت (حزب سوسیال دموکرات های مسلمان) در بادکوبه تأسیس شد که با حزب سوسیال دموکرات روس نیز ارتباط نزدیک داشت. بنیان گذار این حزب دکتر نریمان نریمانوف بود که درواقع حلق   واسط بین کارگران ایرانی و حزب سوسیال دموکرات روس به شمار می رفت. این جمعیت بلافاصله به تأسیس تشکیلاتی در ایران اقدام نمود که از آن جمله گروه سوسیال دموکرات به رهبری حیدر عمواوغلی در تهران به وجود آمد. اعلامیه ها و کتب سوسیال دموکرات های ایرانی در روسیه به چاپ می رسید و حیدر عمواوغلی با کمیت   مرکزی حزب سوسیال دموکرات روسیه ارتباط نزدیک داشت. در سال 1299 رهبری کمیت   مرکزی حزب کمونیست توسط حیدرخان عمواوغلی اداره می شد. در خردادماه 1310 رضاشاه با فعالیت های کمونیستی مخالفت ورزید و با فرستادن لایحه ای به مجلس فعالیت های آن ها را ممنوع ساخت. پس از اشغال ایران توسط متفقین در جنگ جهانی دوم، با سقوط دیکتاتوری رضاشاه زندانیان سیاسی از زندان آزاد گردیدند، اعضای گروه «53 نفر» که به رهبری دکتر ارانی در دوران رضاشاه به فعالیت های کمونیستی در حد مطالعات نظری و نه مبارزات اجتماعی مشغول بودند، پس از آزادی از زندان، هست   اولیة حزب تود   ایران را تشکیل دادند. رهبری این گروه با ایرج اسکندری بود و افراد وی مانند دکتر یزدی و دکتر رادمنش نیز در کنار او فعالیت می نمودند. این جمع حس می کردند که برای آغاز کار یک حزب کمونیست در ایران، به حمایت بین المللی نیاز دارند و برای کسب این حمایت، بنا به قول انورخامه ای، به سفارت شوروی مراجعه نمودند. بنابراین بی تردید بارز ترین مشخص   حزب  توده را باید وابستگی همه جانب   آن با اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی به حساب آورد، به طوری که تصویر یک عامل بیگانه و بلکه جاسوس را از این حزب نزد مردم منژس می سازد. این وابستگی را، که از ابتدای تشکیل حزب  توده در سال 1320 تا انتهای فعالیت در سال 1362 به طور مستمر ادامه داشت، هرگز اعضای کمیت   مرکزی حزب  توده و از جمله کیانوری انکار نکردند، اما به هرحال در طی این دوران طولانی، تلاش هایی به منظور توجیه این وابستگی برای افکار عمومی انجام شد. این حزب  به رغم آنکه توانست با بهره گیری از تجربیات و مساعدت های حزب  کمونیست شوروی، یکی از بزرگترین شبکه های تشکیلاتی بزرگ حزبی را در ایران به وجود آورد، از آنجا که مرام و مسلک الحادی آن کاملاً و آشکارا در تضاد با ایمان و اعتقادات مردم ایران بود، هیچ گاه موفق به نفوذ در قلب های آحاد این ملت نشد و چه بسا به دلیل الحادی و وابسته بودن مردم از آن متنفر بودند. اتفاقاً همین تنفر عمومی از این حزب در مقطع بسیار مهم مرداد 1332 مورد سوءاستفاد   بیگانگان در جهت تأمین منافع خودشان قرار گرفت و یک موقعیت سرنوشت ساز را از دست مردم ایران خارج ساخت. بنابراین حزب  توده در مسیر حرکتش به جلو، به خاطر بی پایگاه بودن در جامعه، به ناچار هر روز بیش از پیش سطح اتکای خود به اجانب را فزونی بخشید.

عامل دومی که در تشدید وابستگی حزب  توده تأثیر بسزایی داشت، وابستگی فردی و شخصی اعضای کادر مرکزی این حزب به شوروی بود. سلیمان میرزا اسکندری، نخستین دبیرکل حزب توده، اگرچه به سوسیالیسم اعتقاد داشت، آن گونه که گفته می شود فردی مسلمان و نمازخوان بود. بنابراین می توان پنداشت که وی سوسیالیسم را بیشتر از جنبه های اقتصادی آن مدنظر داشت و نه از لحاظ نظریات فلسفی. از سوی دیگر وی هرچند نگاهی مثبت به همسای   شمالی داشت، دارای وابستگی های حزبی و تشکیلاتی عمیق و گسترده به شوروی    آن گونه که بعدها در میان اعضای کمیت   مرکزی مرسوم شد    نبود، اما از آنجا که عمر ریاستش بر حزب  توده بیش از دو سال طول نکشید، پس از وی زعامت و رهبری این حزب در دست کسانی قرار گرفت که در سراشیبی وابستگی شخصی به شوروی دست به مسابق   نفسگیر با یکدیگر زدند و هریک تلاش می کردند تا گوی سبقت را از دیگری بربایند. این مسابقه به گونه ای آن ها را در این مسیر پیش برد که به عنوان نمونه، بین کیانوری سال 1322  ابتدای پیوستن وی به حزب  توده با سال 1357 و 1362، تفاوت چشمگیری وجود دارد، و همین طور است در مورد دیگر اعضای این حزب. بنابراین طبعاً با تعمیق وابستگی های شخصی که با هدف پیروز شدن در جنگ قدرت درون حزبی برای به دست گیری پست ها و مناصب مهم تر و بالاتر به منظور کسب امتیازات و برخورداری های افزون تر انجام می شد، تشکیلات حزب نیز لاجرم در این مسیر گام های بلندتری برداشت و به همین نسبت از جامع   خود فاصله گرفت. به هرحال حزب توده از همان ابتدا با توصیه ی شوروی تأسیس شد و حتی نام آن نیز برگرفته از نظریات استالین دربارة تشکیل احزاب سوسیالیست «در کشورهای عقب مانده» بود. «علت اینکه نام حزب را «توده» گذاشتند یک مسأله ی  قدیمی است که در سال 1936 استالین مطرح کرد. او می گفت که در کشورهای عقب مانده کمونیست ها نباید به نام حزب کمونیست فعالیت کنند، بلکه باید در یک جبهه شرکت کنند؛ چون که در این کشورها هنوز برای پذیرش افکار کمونیستی آمادگی نیست . لذا یک حزب وسیعی بسازید که افراد طرفدار پیشرفت و ترقی اجتماعی و سوسیالیسم به طور کلی، نه کمونیسم، به آن جلب شوند.»

یکی از صاحب نظران در تاریخ احزاب سیاسی معاصر جهان، همین مفاهیم را از زاویة دیگری نگریسته و برداشتی اصولی به دست داده است. او طی نامه ای یادآور شده است:

می دانیم که حزب  توده زائده ای از یک مجموع جهانی بود که زیر پوشش «انترناسیونالیسم» و «انترناسیونال کمونیست» در خدمت سیاست جهانی حزب کمونیست و رهبری عالیقدر اتحاد جماهیر شوروی بود. با این تعریف، نباید و نمی توان گفت که رهبری حزب  توده اشتباه کرد و بعد به دنبال علل و عوامل این اشتباهات رفت. دستگاه رهبری حزب  توده استقلال فکر و عمل نداشت و به تمام معنای کلمه (ایدئولوژیک، پولتیک، ارگانیک) به انترناسیونال کمونیست، کمینترن و بعد کمینفرم وابسته بود و از «خط» آن بدون قید و شرط و چون و چرا پیروی می کرد. به عبارت دقیق تر، پیرو خط مشی کمینترن بود (خطی مشی به معنای سیاست عمومی یک مکتب یا یک مرکز در همه زمینه هاست).

به بیان دیگر، دستگاه رهبری حزب  توده؛ در موافقت با اعطای امتیاز نفت شمال به شوروی، در انحلال سازمان ایالتی حزب  توده در آذربایجان، حمایت از فرق   دموکرات که هدف غایی آن جدا کردن آذربایجان ایران و الحاق آن به آذربایجان شوروی بود، ضدیت با نهضت ملی و دولت دکتر مصدق و اصلاً و ابداً اشتباه نکرد، فقط و فقط سیاست و «خط مشی» انترناسیونال کمونیست را، که زمام امور آن در دست پولیت بورو و حزب کمونیست شوروی و درواقع در دست استالین و بعد جانشینان او بود، موبه مو اجرا کرد.

نحوه ی عملکرد و موضع گیری حزب  توده در قبال فرق   دموکرات آذربایجان و در بدو تشکیل و سپس فرار اعضای آن به شوروی نیز از جمله سرفصل هایی است که میزان بی ارادگی و وابستگی این حزب  را در برابر حزب کمونیست شوروی به نمایش می گذارد. همان گونه که کیانوری خاطرنشان ساخته است، حزب زمانی از تشکیل فرقه مطلع شد که اعلامی آن در آذربایجان و جاهای دیگر منتشر شده بود، و سپس سازمان حزب  توده ی ایران در آذربایجان بدون مشورت با کمیته ی مرکزی حزب، جلسة کمیته ی  ایالتی خود را تشکیل داد و به فرقه ملحق شد.

فرق دموکرات آذربایجان مصالح این سرزمین را از دیگر نقاط ایران جدا ساخته بود. این فرقه تلاش می کرد مفاسد و پلیدی های حکومت مرکزی را به حساب تمام ایرانیان غیرترک بگذارد، و بدین گونه اختلاف «فارس    ترک» را دامن می زد. مقالات پیشه وری در روزنام   آذربایجان بارها بر این امر تأکید نموده بود. در آغاز بدون اطلاع حزب  توده تشکیلات ایالتی این حزب به فرقه ی دموکرات آذربایجان پیوسته بود. پس از مدتی هماهنگ با سیاست شوروی که از فعالیت فرقه حمایت می نمود آن  را تأیید کرد. فرقه ی   دموکرات حزب  توده را غیرانقلابی و پارلمانتاریستی می دانست و معتقد بودند که برای انقلاب و تحول اجتماعی، از آن کاری ساخته نیست، البته رابط   پیشه وری و حزب توده پیش از این نیز در خور توجه و ارزیابی است؛ چراکه «پیشه وری قبل از تشکیل فرقه از طرف سازمان حزبی تبریز برای شرکت در کنگر   اول حزب  توده انتخاب شده بود. او به تهران آمد و حتی در کلوپ حزب هم حاضر شد. ولی مخالفین پیشه وری، که هم از دست   اردشیر آوانسیان بودند و هم از دسته ی ایرج اسکندری و هم از دسته ی رضا روستا، با شرکت او در کنگره مخالفت کردند. بدین ترتیب هسته ی دشمنی و کینه بین پیشه وری و رهبری حزب توده ایران که البته از زندان وجود داشته به وجود آمد.

از سوی دیگر، عزیمت جمعی از اعضای کمیته مرکزی به دنبال واقعه 15 بهمن 1327 به شوروی و سپس آلمان شرقی و پیوستن به بقیه ی  اعضا تا سال 1334، این حزب را مستقیماً تحت نظر حزب کمونیست شوروی قرار داد و تمامی امکانات لازم از قبیل دفتر، محل اسکان و وسایل ارتباطی نیز از سوی برادر بزرگ تر در اختیار حزب  توده ی مقیم لایپزیک گذاشته شد. این دوره که تا سال 1357 به طول می انجامید دوره ی   وابستگی بیش از پیش حزب  توده و اعضای آن به شوروی بود که با توجه به آشکار و واضح بودن آن نیازی به توضیح در این باره وجود ندارد. آنچه در این زمینه گفتنی است نقشی است که کیانوری، دبیر اول وقت حزب، در آستانه ی بازگشت به ایران در سال 1358 طی ملاقاتی با مسئولان شعبه ی بین المللی کمیته ی مرکزی حزب کمونیست شوروی برعهده گرفت: «من قبل از مراجعت به ایران، در اوایل سال 1358 برای خداحافظی به مسکو رفتم قرار شد که ما از طریق سفارت شوروی در تهران رابطه ی خود را حفظ کنیم و از من خواستند که هر شش ماه یک بار برای مذاکره سفری به مسکو بکنم. بدین وسیله حزب  توده، در جایگاه عامل اطلاعاتی بیگانه، دور جدید فعالیت خود را در داخل کشور آغاز کرد و حتی در مسیر اخذ اطلاعات نظامی و قرار دادن آن ها در اختیار شوروی گام گذاشت: «سرهنگ، جوانی را به نام لئون به من معرفی کردند هرسه در پارک قدم زدیم، در این گردش درخواست دستیابی به اطلاعات F14 از سوی کمیته ی مرکزی حزب کمونیست شوروی به اطلاع من رسید. این جریان ادامه داشت تا انقلاب پیروز شد و ما به ایران آمدیم و فعالیت حزب را در داخل کشور آغاز کردیم. در این زمان لئون به تهران آمد و درخواست خود را مجدداً طرح کرد. این یک اشتباه فوق العاده بزرگ حزب کمونیست اتحاد شوروی بود که از دبیرکل یک حزب کمونیست آن هم حزبی با چهل سال سابقه، چنین درخواستی را بکند. اشتباه عمیق تر من این بود که این درخواست را پذیرفتم و این اطلاعات را به شوروی ها دادم.»

موقعیت، ویژگی ها و ماجراجویی های کیانوری

کیانوری آن گونه که خود می گوید توسط کامبخش  شوهرخواهرش با افکار چپ آشنا شد و سپس به حزب توده پیوست. این نکته نیز در خاطرات کیانوری به وضوح بیان شده است که کامبخش جایگاه ویژه ای نزد مقامات شوروی داشت که به وی قدرت فوق العاده ای در حزب  توده می بخشید: «قدرت کامبخش به علت نفوذی بود که نزد شوروی ها داشت. برای هم   آن هایی که به شوروی علاقه مند بودند و گرایش شان به شوروی واقعاً زیاد بود، کامبخش شاخص بود.»

گرچه ممکن است آقای دکتر کیانوری بازهم به توجیهات و ارائه ی دلایلی به سبک مألوف خود دست بزند، برای آنکه حجت را نزد طرفداران باقی مانده احتمالی او و بعضی خوانندگان جوان توده ای تمام گردد مقدمة تز دکترای مهندسی او نقل گردیده است. اصل این رساله که راجع به معماری ساختمان های بیمارستانی می باشد، در سال 1939 (1318) در 47 صفحه تهیه شده است.

آقای کیانوری در مقدم   این رسال   فنّی «بدون هیچ ضرورتی به اظهارنظر سیاسی دربار   رضاشاه و حکومتش» مبادرت کرده و نوشته است: «در 23 فوریه 1921 اعلیحضرت رضاشاه پهلوی که در آن زمان در قزوین بود و سرفرماندهی ارتش در شمال را به عهده داشت، کودتای پیروز مندی را به انجام رسانید. در این سال، بزرگ مردی میهن پرست و شجاع به میان آمد. اعلیحضرت رضاشاه پس از برچیدن خاندان قاجار در 12 دسامبر 1925 به شاهی ایران برگزیده گردید. پس از آن، مهم ترین وظیفه، رهایی کشور از ناآرامی هایی بود که سالیان پیش به وجود آمده بود. دو همسایه ی بزرگ ایران، انگلستان و روسیه باز می کوشیدند راه پیروزی را بر منجی و نابغة ایران ببندند. این دو همسایه ی بزرگ، توطئه های پلیدی می چیدند و در بسیاری از مناطق ایران شورش های بزرگی راه می انداختند. شاه در مدت کوتاهی همة این شورش ها را سرکوب و پس از آن، کار آبادانی آغاز شد»

کیانوری در ابتدای کار خود در حزب، به لحاظ ارتباط شخصی و فامیلی با کامبخش از نفوذ و قدرت وی، بهره مند  شده است، اما اشتباه به نظر می رسد که موقعیت و نفوذ بعدی کیانوری در حزب را نیز مع الواسطه بدانیم، بلکه وی خود به تدریج از نظر نزدیکی به مقامات شوروی به یک کامبخش ثانی مبدل گردید و از سوی دیگر به دلیل ویژگی های شخصی از جمله دارا بودن روحیه ی ماجراجویی و تحرک سازمانی موقعیت ممتازی یافت. به طور کلی کیانوری ماجراجوترین عضو کمیته ی مرکزی حزب توده شناخته شده است. وی به برنامه ریزی و هدایت چندین تصفی   فیزیکی درون سازمانی و ترورهای برون سازمانی متهم است. در این زمینه، به ویژه دکتر فریدون کشاورز، لیست بلندبالایی را در «من متهم می کنم کمیته مرکزی حزب توده را» به عنوان اقدامات مخفی و مشترک از سوی کامبخش و کیانوری ارائه می دهد که «نه حزب و نه کمیته، نه هیأت اجرایی و حتی دبیر حزب از آن اطلاعی نداشتند و مستقیماً از طرف این دو نفر ولی با استفاده از تشکیلات حزب و بعضی از کادرهای مورداعتماد آن ها انجام می گرفت.» این اقدامات به نوشته ی دکتر کشاورز عبارت اند از: «1   قتل احمد دهقان، مدیر تهران مصور؛ 2   قتل محمد مسعود، مدیر روزنامه مرد امروز که در ایران بسیار محبوب بود؛ زیرا به دربار شاه حمله می کرد؛ 3   تشکیل کمیت   ترور از بعضی از افراد حزب و مخفیانه؛ 4   شرکت کیانوری با واسطه در جریان تیراندازی به شاه؛ 5   قتل چند تن از افراد ساده و غیرمسئول حزب؛ 6   قتل حسام لنکرانی یکی از اعضای باوفا و فداکار حزب ؛ 7   ایجاد قیام افسران خراسان که اعضای سازمان افسری بودند ؛ 8   ایجاد انفجار در ناوبر؛ 9   ایجاد انفجار در هواپیما در قلعه مرغی.»

البته کیانوری در خاطرات خود منکر مشارکت در این گونه اقدامات و ترورها شده و اتهامات یادشده را به کلی رد کرده است.

برای شناخت گوشه ای از ویژگی ها و قساوت های آقای دکتر کیانوری می توان به نمون   زیر استناد کرد: بعضی از شرکت کنندگان در پلنوم چهارم مسکو در سال 1336 بارها این واقعه را تعریف کرده اند که بعد از کودتای 28 مرداد هنگام فراری دادن عبدالحسین نوشین به خاک شوروی، دو نفر دیگر به اسامی شیرینلو و سیف الدین همایون فرخ را در قافله فرار جای دادند. در زمان عزیمت این کاروان کوچک، آقای دکتر کیانوری، نوشین را فرا خواند و یک نامه و یک هفت تیر به او  داد و سفارش  کرد که پس از عبور از مرز ایران، به بهانه ای    مثلاً فرار از دست آن ها    شیرینلو را با آن هفت تیر به قتل برساند (به همین سادگی!) و اگر در خاک شوروی کسی مزاحم نوشین شد و خواست او را به جرم قتل مشهود تعقیب کند، بگوید به موجب این نامه و مجوزی که حزب توده با امضای دکتر کیانوری صادر کرده، شیرینلو را کشته است. نوشین در بین رهبران حزب توده به اعتدال معروف بود و نسبتاً از سلامت نفس و استقلال رأی بیشتری بهره مند بود و معمولاً خود را درگیر مسائل جنجالی و فرقه گرایی نمی کرد. به همین دلایل نوشین مأموریت ویژ   آقای کیانوری را انجام نداد تا اینکه در یکی از جلسات عمومی پلنوم چهارم این قضیه را افشا کرد و شرح داد و با فریاد، خطاب به حاضران گفت: «آقا این جوان چه گناهی کرده بود که آقای کیانوری دستور کشتن او را داد؟» و به سختی کیانوری را استیضاح  کرد. بلافاصله بعد از صحبت نوشین در همان جلسه، همایون فرخ  گفت: «به! آقای نوشین، خبر نداری که عین این مأموریت را کیانوری با یک نامه و یک هفت تیر به من داد تا تو را بکشم.» اظهارات نوشین و همایون فرخ در حضور اعضای پلنوم چهارم قرینة بسیار مهمی است که می توان براساس آن نیز نسبت به سایر اتهامات قتل، دربار   کیانوری قضاوت درست نمود؛ چراکه صحبت های این دو نفر را حدود هشتاد نفر شنیده بودند که بسیاری از آن ها هنوز زنده هستند و این واقعه را به خوبی به یاد دارند. از سوی دیگر می توان به قدرت و نفوذ کیانوری در شوروی سابق پی برد که پلیس آنجا خط و امضای او را به عنوان مجوز رسمی قلمداد نموده یا احتمال دیگر این است  که به واسط   این عمل رفقای خود را فریب داده است تا از شر رقبای احتمالی خلاص شود.

یکی دیگر از حوادثی که انگشت اتهام را به سوی کیانوری نشانه می رود موضوع ترور شاه در 15 بهمن 1327، ارتباط وی با ناصر فخرآرایی و اطلاع وی از قصد او مبنی بر ترور شاه می باشد. این اقدام بدون تصمیم داخلی یا توصیه ی خارجی اجرا شده است. در آن شرایط حزب  توده به این اقدام نیازی نداشت؛ چراکه پس از این ماجرا این حزب  غیرقانونی اعلام شد و فعالیت آن به شکل مخفی آغاز گردید که در نهایت طی چند سال به خروج کلیه ی اعضا از کشور انجامید. در نهایت می توان به این ویژگی کیانوری پی برد که وی برای رسیدن به هدف های خویش به هر وسیله  و ترفندی متوسل می شد و برای تحقق هدف های اساسی و مهم اوضاع بین المللی را بر  هم می زد.

حزب توده، مصدق و کودتای 28 مرداد

حزب  توده دکتر مصدق را حداقل در دوران اول زمامداری طرفدار امریکا می دانست. به گفته ی کیانوری «مصدق در دوران اولیه تصور می کرد که امریکا می خواهد به آزادی ایران از یوغ سلطه ی  انگلیسی ها، که نفت جنوب مهم ترین پایگاهشان بود کمک کند.» توجه کیانوری دربار   تقسیم بندی دوران خدمت دکتر مصدق که تا 30 تیر 1331 مصدق امریکایی بود و بعد از آن به این کشور پشت کرد، برای این است که بتواند روش حزب را در قبال او توجیه کند. او مصدق را قبل از 30 تیر امریکایی دانسته، بنابراین فحش های رکیک و رگبار اهانت روزنامه های توده ای را منطقی تلقی کرده و گفته است بعد از 30 تیر که از امریکا رویگردان شد، توده ای ها همکاری با مصدق را آغاز نمودند و دیگر به او توهین نکردند! تمام این تحلیل و توجیهات از بیخ و بن غلط است. وقتی کیانوری می گوید نفت جنوب مهم ترین پایگاه انگلیسی ها بود، برای این است که بگوید آن ها هم به درستی نفت جنوب را هدف حملات خود قرار دادند و شعار ملی کردن نفت آن قسمت را سر دادند.در مجموع کیانوری معترف است که حزب  توده کارنام   موفق و شایان دفاعی در این دوران از خود به جای ننهاده است: «در دوره ی اول ملی شدن صنعت نفت که آغاز آن با فرار رهبران حزب  توده از زندان مصدق بود، یعنی از سال 1329 تا نیم   اول سال 1331، سیاست حزب ما سیاست بسیار نادرستی بود. به نظر من ریش   اصلی این اشتباهات عبارت بود از غرور بیش از اندازه ای که آن افراد هیأت اجرائیه که در جریان غیرقانونی شدن حزب در بهمن 1327 به زندان افتاده بودند، بدان دچار شده بودند. این افراد عبارت بودند از دکتر مرتضی یزدی، دکتر حسین جودت، احمد قاسمی، محمود بقراطی، مهندس علی علوی و کیانوری.» البته همان گونه که ذکر شد، کیانوری اشتباهات حزب توده را منحصر به سال های 1329 تا نیم   سال 1331 دانسته که خود مسأله ای بحث پذیر است؛ چراکه حزب توده نه تنها در این مقطع موفق نشد ارزیابی درستی از شرایط اجتماعی و سیاسی انجام دهد، بلکه باید گفت عملکردهای این حزب در دوران بعد از این مقطع نیز در واقع یکی از عوامل مهم در زمینه سازی برای موفقیت کودتا به شمار می آید. کیانوری از جمله اشتباهات حزب  توده را در مقطع مورد نظر خویش چنین برشمرده است: «نقص دیگر ما که باز هم  غرور در پای آن قرار داشت، عدم شناخت درست کشورمان و به ویژه نقش عمیق اعتقادات مذهبی در وسیع ترین توده های زحمتکش آن جامعه، که حزب از خواست های اقتصادی و سیاسی آنان دفاع می کرد، بود.» اما مگر این «عدم شناخت» تا زمان وقوع کودتا، ترمیم و اصلاح شد؟ بر مبنای همین «عدم شناختِ» ریشه دار و مستمر بود که حزب  توده در شرایط بسیار حساس مردادماه 1332 نیروهای خود را با شدت هرچه تمام تر به خیابان ها کشید و بر نگرانی عمیق جامعه از مستولی شدن «کمونیست ها» و «الحاد و بی دینی» بر کشور دامن زد و به ویژه با طرح شعار  «جمهوری دموکراتیک» به دنبال فرار شاه از کشور، یکی از اشتباهات بزرگ خود را مرتکب شد. کیانوری خود نیز معترف است که «این شعار باعث شد عده ای با وجودی که می دانستند که حزب نیرویی ندارد که حکومت را به دست بگیرد، تصور کنند که ما می خواهیم یک دموکراسی توده ای  مانند اروپای شرقی ایجاد کنیم و همین شعار وسیله ای شد برای تبلیغ علیه ما و رم کردن عده ای از ما.» بنابراین پرواضح است که اشتباهات حزب  توده تا زمان پیروزی کودتای 28 مرداد لاینقطع ادامه داشت و اگر این گونه اشتباهات و «عدم شناخت» ها و هیجان زدگی ها نبود، چه بسا تاریخ کشورمان در آن مقطع به گونه ی دیگری رقم می خورد.

البته ناگفته نماند که رفتارها و عملکردهای دکتر مصدق در قبال حزب  توده نیز خود عاملی بود که در تهییج و تحریک این حزب  تأثیر داشت. به عبارت دیگر دکتر مصدق نه تنها تا آخرین روزها قصد مقابله با حزب  توده و جلوگیری از تظاهرات توده ای ها را نداشت، بلکه به تعبیر دکتر کریم سنجابی در خاطراتش، سعی می کرد از توده ای ها سواری بگیرد: «مصدق توده ای ها را خوب می شناخت. یک وقتی خود او به من گفت: من سه بار سوار توده ای ها شده ام. من درست نمی دانم آن سه بار کی بوده، ولی معلوم است که یعنی من آن ها را به کارهایی وادار کردم که مطابق سیاست و نظر من بوده است.» این مماشات و به تعبیری پیگیری سیاست سواری گرفتن از توده ای ها تا بدان جا پیش رفت که نزدیک ترین افراد به دکتر مصدق را نیز به این نتیجه  رساند که ایشان قصد مقابل   جدی با حزب توده را ندارد و لذا اعتراض آن ها را بر انگیخت. در این زمینه نیز سخن دکتر سنجابی شنیدنی است: «روز سالگرد 30 تیر بود که آن تظاهرات صورت گرفت و مرحوم خلیل ملکی آمد و نگرانی خودش را به من اظهار کرد. گفت: آقا! دیگر چه برای ما باقی مانده، توده ای ها امروز آبروی ما را بردند. این آقای دکتر مصدق می خواهد با ما چه کار کند. بنده هم آمدم، خلیل ملکی و داریوش فروهر و مرحوم شمشیری و یک نفر از حزب ایران و یکی دو نفر از بازاری ها جمعاً هفت، هشت نفر را با خودم نزد دکتر مصدق بردم. خلیل ملکی آنجا تند صحبت کرد، گفت: آقا! مردمی که از شما دفاع می کنند همین ها هستند. کم هستند یا زیاد هستند همین ها هستند. چه دلیلی دارد که شما قدرت توده را این همه به رخ ملت می کشید و این مردم را متوحش می کنید. حرف او خیلی رک و تند بود. مصدق گفت: چه کارشان بکنم؟ خوب آن ها هم تظاهرات می کنند. ملکی گفت: جای آن ها توی خیابان ها نیست. جای آن ها باید در زندان باشد، مصدق گفت: می فرمایید آن ها را زندانی بکنم، کی باید بکند. باید قانون و دادگستری بکند . بنده خطاب به ایشان عرض کردم جناب دکتر به قول معروف ماهی را که نمی خواهند بگیرند از دمش می گیرند. مبارزه با توده به وسیله دادگستری صورت نمی گیرد . رفقای من ناراحتی  هایی برای خاطر شما دارند و شما کار را کوچک می کنید به اینکه وزیر دادگستری این کار را بکند. مبارزه با حزب توده کار وزیر دادگستری نیست.»

مسأله ی دیگری که در اظهارات کیانوری راجع به این دوران در خور تأمل می باشد، موضع گیری دولت شوروی سابق در قبال حکومت مصدق است. کیانوری در این زمینه چنین اظهار کرده است: «در آن موقع، بزرگ علوی رابطه ی  کمیته ی مرکزی حزب با خانه فرهنگ بود و نظرات شوروی ها را کسب می کرد. در فاصل   یک ماه، سه بار شوروی ها به ما پیغام دادند که چرا شما اینقدر به مصدق و کاشانی فحش می دهید، این ها ملی هستند. این ها از منافع ملت ایران دفاع می کنند.» عده ای درمورد مستند بودن این اظهارات تردید دارند و آن را خلاف واقع می دانند. از سوی دیگر اگر در مسکو نظریات قاطعی برای حمایت از دکتر مصدق وجود داشت، چگونه کمیته ی مرکزی حزب در آنجا و اکثریت هیأت اجرائیه در تهران با مصدق مخالفت کردند. کیانوری در قبال چنین سوالاتی ناگزیر از بیان این واقعیت گردیده است که «ظاهراً در داخل حزب کمونیست شوروی هم اختلاف نظری بوده است. گویا وزارت خارجه موافق این نظرات مثبت بوده و بعضی ارگان های دیگر، که آن ها [با اعضای کمیته ی مرکزی در مسکو] رابطه داشتند، نظرات مخالف داشتند. به این ترتیب آن ها به تقلید از برخی محافل شوروی آن موضع را گرفتند و متعاقب آن احسان طبری مقاله ی وحشتناکی علیه مصدق نوشت. شبی که این مقاله به ایران رسید واقعاً شب عزای من بود.»

شاهد دیگری که موضع شوروی را به خوبی نشان می دهد آماری است که کیانوری در مورد تراز بازرگانی ایران و شوروی ارائه داده است. طبق این آمار در سال 1331، یعنی در بحبوح   کشاکش میان دولت مصدق و انگلیس، تراز بازرگانی ایران و شوروی نیز 33 میلیون ریال بوده است که این به خوبی از همراهی و هماهنگی شوروی با بلوک غرب در محاصر   اقتصادی دولت مصدق حکایت می کند.

حزب توده و ساواک

از جمله اموری که در سابق   فعالیت حزب توده شایان ذکر می باشد تسلیم سریع و آسان آن ها در برابر رژیم پس از دستگیری است که در صدر آن ها نام عبدالصمد کامبخش قرار دارد که در یک شب تمام اطلاعات گروه 53 نفر را در قالب گزارش بیش از صد صفحه ای لو داد و این امر به مرگ دکتر تقی ارانی منجر گردید. این مسأله برای اکثر قریب به اتفاق موسسان حزب توده محرز بود که از پذیرش وی امتناع می کردند، ولی دستور حزب کمونیست شوروی بر لزوم پذیرش او به عضویت در کمیت   مرکزی حزب مبتنی بود. این قضیه به کامبخش به تنهایی منحصر نبود، بلکه وارفتگی و وادادگی در قبال سختی ها و خیانت به دوستان و همراهان امری مستمر در حزب توده به شمار می آید. «یک شب اعضای ستاد (بهرامی، علوی، مبشری، وکیلی و من) در خان   کمیت   مرکزی در حال بررسی طرح بودیم و نقش   عملیات هم دربرابر ما بود و روی نقشه و جزئیات بحث می کردیم. این جلسه بعد از اجلاس هیأت اجرائیه، که یزدی هم در آن شرکت داشت، تشکیل شده بود. یزدی باید به خان   خودش می رفت، ولی او ماند و گفت که دیر شده و نمی توانم به خان   خود بروم. چند روز پس از آن جلسه و یک یا دو روز پیش از تاریخی که باید عملیات را شروع می کردیم، ناگهان مطلع شدیم که سه فرمانده واحد به طور هم زمان در سه نقط   مختلف دستگیر شده اند. بعدها در خارج بودیم، به پیشنهاد سرلشکر آزموده، شاه به دکتر یزدی عفو داد. در توضیحی که سرلشکر آزموده در روزنام   اطلاعات برای این عفو نوشته بود آمده بود که دکتر مرتضی یزدی در این مناسبت عفو شد که در موقع بسیار حساسی خدمت بزرگی به اعلیحضرت و مملکت کرده است.»

نادر شرمینی مسئول شاخه ی  جوانان حزب توده  نیز وقتی دستگیر شد، بلافاصله در مسیر همکاری با رژیم قرار گرفت. «پس از اینکه (شرمینی) دستگیر شد، بلافاصله ضعف نشان داد و همه چیز را لو داد. او چاپخانه ی کوچکی را که در اختیارش گذارده بودیم لو داد . بعد از انقلاب که به ایران آمدیم مطلع شدیم که شرمینی با یک کارخان   شیشه همکاری دارد. آقای مهندس شرمینی چهل میلیون دلار پول دولتی کارخانه را به جیب زده در امریکا به حساب خودش ریخته بود.» دکتر بهرامی نیز که یکی از اعضای پرسابق   حزب توده به شمار می رفت، در سال 1334 درحالی که دبیرکل حزب در ایران بود، دستگیر شد و بلافاصله در ماشین، آدرس دو خانه ای را که می شناخت داد. این دو خانه مربوط به دو عضو بلندپایه حزب بودند: «یکی منزل امان الله قریشی که در آن زمان مسئول کمیت   ایالتی تهران بود و دیگری منزل مهندس علی علوی، عضو هیأت اجرائی حزب در ایران تا سال 1338 در زندان بود و سپس اعدام شد.»

کیانوری در قسمتی از خاطرات خود به این حقیقت اشاره کرده که موضوع رسوخ ساواک در حزب توده به گونه ای است که خود او می گوید: «شوروی ها همیشه می گفتند که کافی است اسکندری بداند، ساواک هم می داند.» و سپس این سند را صرفاً به عنوان اینکه «شوروی ها معتقد بودند که احتمال اینکه بالاخره امریکا و انگلیس، اینتلیجنس سرویس و سیا، در رهبری حزب  توده نفوذ کرده باشد.» مطرح می سازد. اما در مراحل بعدی خاطرات خود حقایق بیشتری را در این باره بازگو کرده است: «من به یکی از اطرافیان اسکندری به شدت مشکوک بودم و در زمان انقلاب که لیست ساواکی ها منتشر شد معلوم شد که حدس من درست بوده است. این فرد، شهناز اعلامی، مدت های مدید توسط اسکندری به عنوان نمایند   تشکیلات دموکراتیک زنان ایران در فدراسیون بین المللی زنان دموکرات، که مرکز آن در برلین شرقی بود، شرکت داشت . اسکندری به شدت از او حمایت می کرد، اغلب با وی دیدار داشت و اعتماد بی چون وچرایی به او داشت.»

نفوذ ساواک از طریق فرزندان دکتر مرتضی یزدی به درون حزب توده به واسط   ارتباط آن ها با دکتر رادمنش، دبیر اول حزب، نیز یکی دیگر از موارد مهم در این زمینه به شمار می آید: «دکتر یزدی در زندان پس از تسلیم به رژیم شاه، پسرش حسین یزدی را که به توصی   حزب برای تحصیل به آلمان فرستاده شده بود    به ساواک مربوط ساخت . حسین هم برادرش فریدون را با خود همراه کرد  . حسین و فریدون یزدی (پسرعموهای خانم رادمنش) مشیر و مشاور آجودان دکتر رادمنش بودند. در تمام سال ها حسین یزدی نامه های دکتر رادمنش را برای پست کردن به برلین غربی می برد و اگر کسی می خواست از اروپای غربی با ایران با رادمنش تماس بگیرد، این کار با واسطه حسین یزدی انجام می شد.» از سوی دیگر انتخاب عباسعلی شهریاری به عنوان مسئول تشکیلات تهران از سوی رادمنش سبب شد که ساواک از هم   مسائل حزب توده در داخل کشور آگاه شود.

ماجرای کوزیچکین و پایان کار حزب توده

حزب توده پس از پیروزی انقلاب اسلامی به جای تغییر روش خود و لحاظ کردن منافع ملی، همچنان به وابستگی و حتی استحکام آن و ارتباط بیشتر با همسای   شمالی ادامه داد و بعضی از اموری که در زمان رژیم شاه موفق نشده بود آن ها را انجام دهد پس از پیروزی انقلاب اسلامی انجام داد. کیانوری به صورت مستمر و هر شش ماه یکبار به عنوان دبیرکل حزب می بایست به شوروی می رفت و گزارش هایی می داد. بنابراین حزب توده پس از انقلاب اسلامی نه تنها به تصحیح رفتارها و عملکردهای خود اقدام نکرد، بلکه این بار با سوء استفاده از فضا و موقعیت جدید به گونه ای عمیق تر، فعال تر و گسترده تری در جهت تأمین درخواست ها و منافع بیگانگان فعالیت نمود و جالب اینکه کیانوری با اعتراف به ارسال اطلاعات نظامی کشور به شوروی حاضر نیست عنوان جاسوسی را برای این کار بپذیرد: «به نظر من این مسأله جاسوسی نبود، جاسوسی عبارت از چیزی است که امنیت نظامی و سیاسی کشور را به مخاطره اندازد. اطلاعات نظامی که ما در اختیار شوروی ها قرار دادیم چنین وصفی نداشت. این اطلاعات مربوط به تکنولوژی نظامی امریکایی ها بود که دشمن ایران بود و با همین هواپیماها کشتی های ایران را می زد.»

سرانجام در بهمن سال 1361 جمعی از اعضای کمیته ی مرکزی و از جمله کیانوری و سپس در اردیبهشت 1362 تعدادی از رهبران و اعضای حزب توده دستگیر شدند و این حزب منحل اعلام شد. کیانوری این مسأله را به کلی وابسته به ماجرای پناهندگی کوزیچکین، مأمور کا. گ. ب در کنسولگری اتحاد جماهیر شوروی در تهران، به لندن برمی شمارد و به این ترتیب قصد دارد تا بر تمامی رفتارها و عملکردهای سیاه حزب توده در طی سال های قبل و بعد از انقلاب قلم بکشد. «مدتی پس از پناهندگی کوزیچکین به انگلستان، اینتلیجنس سرویس، پرونده ی قطوری برای حزب توده ی ایران درست کرد و با واسطه ی دولت پاکستان به جمهوری اسلامی تحویل داد. بدین ترتیب جمهوری اسلامی براساس اطلاعات مجعول که کوزیچکین طرح کرده بود به دستگیری رهبران و کادر حزب تود   ایران پرداخت.»

این سخن کیانوری را از چند زاویه می توان بررسی کرد: نخست آنکه محتوای کلام ایشان حاکی از پاکی، صداقت و عاری بودن کلیه فعالیت های حزب توده از هرگونه شبهه و شائبه ای بوده و صرفاً بعضی «اطلاعات مجعول» یا اتهامات واهی، موجب شده است رهبران و کادرهای این حزب دستگیر شوند. حال آنکه کیانوری خود در میان خاطراتش به وضوح در مورد گام برداشتن این حزب در مسیر جاسوسی و مخفی کاری و دیگر اقدامات غیرقانونی سخن گفته است. دوم آنکه به تصور کیانوری درآن زمان نظام نوپای جمهوری اسلامی از هیچ گونه دستگاه اطلاعاتی و امنیتی برخوردار نبوده و لذا هیچ گونه اطلاع داخلی از عملکردهای حزب توده وجود نداشته است. ولی واقعیت این است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی و اضمحلال رژیم شاه، هسته های اطلاعاتی در قالب های گوناگون به وجود آمدند و سپس این امر در چارچوب معاونت اطلاعات و عملیات سپاه آغاز شد و مجموع   این فعالیت ها با همکاری همه جانب   مردم توانست نظام را از توطئه های رنگارنگ شرق و غرب سلامت بدارد. سوم اینکه کیانوری با تأکید بر این نکته که اطلاعات کوزیچکین دربار   مسائل و روابط اعضای حزب توده بسیار محدود بود و نه تنها او از نام و نشان افسران عضو حزب توده مطلع نبود، بلکه نام هیچ یک از این افسران به مقامات شوروی نیز داده نشده بود، این ادعا را مطرح کرده است که «تصور من این است که A.M.6 هم   اطلاعات خود را درباره ی افرادی که می خواست از شرّشان خلاص شود به نام کوزیچکین در اختیار جمهوری اسلامی ایران گذارد.» در این زمینه کافی است به یادآوریم در دوران پس از انقلاب و شکل گیری یک ائتلاف فراگیر شرقی غربی علیه ایران، بی تردید مقامات سیاسی و امنیتی کشور به توطئه های رنگارنگ بیگانه و به خصوص انگلیسی ها که سابقه ای طولانی در حیله گری داشته و دارند توجه کافی داشتند. بنابراین اگر هم احیاناً آن ها اطلاعاتی در این زمینه داده باشند، قطعاً برای تعیین میزان صحت و سقم آن ها، این اطلاعات با مجموعه اطلاعات موجود مطابقت داده شده و در هر صورت مبنای اصلی عملکرد همان داشته های مفصل و متقن خودی بوده است.

ولی از همه مهم تر اعتراف تمامی افراد دستگیرشده در این قضیه، حاکی از آن است که مسئولان امنیتی کشور نه براساس یک سلسله اطلاعات مجعول و غلء بلکه بر مبنای اطلاعات درست و دقیق موفق شدند طی دو مرحله عملیات تمامی وابستگان به حزب توده را، که در امور جاسوسی و خیانت به کشورشان فعال بودند، دستگیر کنند. اظهارات کیانوری در مورد مهدی پرتوی و احسان طبری خود گویای این مسأله است: «پس از دستگیری، نمی دانم چند روز بعد، پرتوی تسلیم شد و ضعف شدید نشان داد و رنگ عوض کرد و مثل طبری مسلمان دوآتشه شد و در دادگاه افراد نظامی آن کارها را کرد و همه جریانات را با آب و تاب شرح داد و مسائلی را که شناخته نبود، توضیح داد.»

لذا کیانوری، که مدعی عملکرد مسئولان نظام بر مبنای اطلاعات مجعول است، در یادداشت های خود برای اثبات این ادعایش نام افرادی را برده است که بدون ارتباط با حزب توده و عملکردهای خائنان   آن دستگیر شدند.

نتیجه:

خاطرات دکتر نورالدین کیانوری در پی تمایل و آمادگی وی برای انتشار خاطراتش به شکل مصاحبه های حضوری و مفصل در خان   محل اقامت مشارالیه و همسرش فراهم گردیده است. این گفت وگوها قریب به یک سال از خرداد 1370 تا اردیبهشت 1371 ادامه داشت. مصاحبه های تنظیم شده کیانوری حول دو محور عمده است: الف  وی با توسل به انواع جنگ افزارهای کلامی می کوشد تا نقطه ضعفی از خود به دست ندهد و نقاط ضعف گذشته اش را بپوشاند؛ ب تلاش می کند کلیه مخالفان را بکوبد و موافقان را از بدنامی بیرون بکشد و نجات دهد. نتیجه ی چنین تلاشی صدور حکم برائت کامل خویشتن، و فصل مشترک هم   آن ها پنهان کردن حقیقت می باشد.

سراسر مجموعه خاطرات وی تقریباً به گونه ای  است که یکجانبه قضاوت نموده و در این مسیر معارضی نیز در مقابل خود احساس نکرده است. شاید بدین جهت است که مصاحبه کننده به گونه ای سوالات را  چیده که گاهی جواب هایی را به کیانوری تحمیل کرده یا هنگامی که پرسش مطرح  شده که یکی از طرفین مصاحبه موافق و دیگری مخالف است بحث های داغ و سودمندی به میان آمده که این نقط   قوت مصاحبه است. نمونه ی بارز آن وقتی است که از شخصیت هایی چون نصرت الدوله فیروز یا احسان طبری صحبت می شود و آن ها درگیر می شوند. اما تمام سوال و جواب ها بر این مدار نیست. با بعضی از سوالات هر دو طرف موافق اند. در این حالت همدیگر را تأیید نموده اند که تداعی یک مصاحب   سالم را به ذهن خوانندگان متبادر نمی کند. این نوع سوال و جواب ها بیشتر زمانی اتفاق  افتاده که در مورد مواضع انقلاب اسلامی بحث شده است. ولی ضعف مصاحبه زمانی است که هر دو طرف، در مصاحبه با فرد یا گروهی مخالف بوده اند که در این حالت آنچه اتفاق افتاده است افتراء، توطئه و بدگمانی می باشد و فرایند پرونده و مدرک سازی نیز انجام شده است.

مثلاً زمانی که در مورد نصرت  الدوله سوال و جواب می شود به سهولت فهمیده می شود که آقای کیانوری کاملاً موافق اوست و در جایگاه مدافع او سخن به میان آورده است. زمانی که از احسان طبری صحبت شده مصاحبه کننده با کیانوری بحث نموده و سخت با او درگیر شده؛ چون نگرش مصاحبه کننده نسبت به احسان طبری نگرشی مثبت است. زمانی که از ملکی، خامه ای یا کشاورز سخنی به میان  آمده، مصاحبه کننده در تأیید ادعاهای کیانوری حرکت نموده و فقط به طرح بعضی از احتمالات بسنده کرده است. در مجموع چنین به نظر می رسد که مصاحبه کننده احتمالاً یکی از اعضا یا کادرهای سابق حزب توده بوده و به تربیت توده  ای کاملاً آشناست و نسبت به اغلب مسائل جهانی کمونیسم و جریان های جنبش چپ ایران به انداز   کافی وارد بوده است.

انتظار بر این بود که آقای دکتر کیانوری در این مصاحبه های طولانی خاطرات خود را بدون جعل و دروغ گویی بیان کند تا بسیاری از معماهای تاریخ معاصر نیز روشن شود، ولی این گونه نشد و وی در سراسر مصاحبه از خود و هم مسلکانش دفاع نمود و اظهارنظر و قضاوت های دیگران را سراسر دروغ و افترا دانست. ولی به هر حال سرنوشت حزب توده از پیدایی تا انحلال، تجرب بزرگ و گران قدری برای تمامی کسانی است که پای در مسیر فعالیت های سیاسی حزبی و گروهی می گذارند. براساس این تجربه «نگاه به بیرون» به تدریج وابستگی های سازمانی را نیز به دنبال خواهد داشت و در این مسیر، تبدیل شدن به عامل سرسپرده به بیگانه امری حتمی و ناگزیر به شمار می آید. در این زمینه به یقین تجرب حزب توده عبرت های بزرگ و گرانقدری در بردارد که به سادگی نباید از کنار آن گذشت؛ چراکه همگی در قبال تحریف تاریخ به خصوص زمانی که گروه های آلوده ای با قصد قبلی در نظر دارند به توسعه و تعمیم ضدارزشی و واژگونه سازی بدیهی ترین حقایق تاریخی دست زنند تعهد بسیار سنگینی متوجه انسان می گردد.