نمادشناسی عَلَم در عاشورای حسینی

علم های محرم، با آن اشکال پیچیده حیوانات نمادین و پرهای رنگین و پارچه های ترمه، عظمت عزاداری را دو چندان می کند.
علم یا جریده، شیئی است مفرغی ، آهنی و یا برنجی و گاها مشبک که بر سر چوبی بلند به طول سه تا چهار متر قرار گرفته و پارچه های رنگین و قیمتی مانند ترمه از آن آویزان است. علم وجه تسمیه ای از درخت است. وجه دلالت علم به درخت و جایگاه رفیع شهید را به دو سبب می توان تفسیر کرد:
یکی آن که بلندای درخت، نشان از عروج شهید دارد؛ و دوم آن که افتادن درخت و شکستن تنه آن به معنای نابودی و از میان رفتن درخت نیست، بلکه درخت این قابلیت را دارد که باز سر می زند و بر روی ریشه باقی  مانده اش، با جوانه های بیشتر قامتی نو می کشد.

بدین معنا درخت، نمادی از جاودانگی شهید و شهادت و تداوم راه آن هاست که در مسیر حق جان می بازند. حماسه عاشورا به عنوان نمادی از مبارزه حق بر علیه باطل در بطن تفکر و فرهنگ اسلامی نهادینه شده است؛ حضرت امام حسین و 72تن از یاران با وفایش، درختان استواری هستند که در صحرای کربلا ، ضرب تبر ظلم را بر پیکر می پذیرند اما در مقابل باطل قامت خمیده نکرده و می ایستند. همین ایستادگی ، نشانگر پایداری رادمردان راستین و جان برکف مسلمان است. حماسه کربلای حسینی به راستی نمادی جاودان از تداوم وعده خداوند است که راه حق مستدام و راه باطل بر فنا خواهد بود. سالار شهیدان و یاران وفادارش ریشه های عظیم این فرهنگ غنی هستند که جوانه های تازه آن تا به امروز در قلب هر مومن و عاشق اهل بیتی در حال رویش است.
علم ها اصولا از تعدادی تیغه تشکیل شده است که به سه تیغ، پنج تیغ؛ هفت تیغه تا بیست و یک تیغ تقسیم می شوند.
"جنس (تیغه) علم ها اصولا از فنر است و حالت فنری تیغه ها به خاطر سلام، کرنش و سر فرود آوردن در برابر عظمت پروردگار است." (نقش های عاشورایی، احمد نادعلیان و مهران هوشیار، مجله رهپویه هنر، بهار78)

این تیغه ها اصولا با آیات قرانی  -خصوصا وان یکاد- بخش هایی از زیارت عاشورا ، اسماء الله و نام های معصومین (ع) تزئین می شود که به صورت کنده کاری و قلمکاری بر فلز نقش بسته اند.

همانطور که در ابتدا اشاره شد، از تزئینات دیگر علم پارچه های مجلل و نفیس چون ترمه است که اصولا با هنر سوزن دوزی با دقت و حوصله تزئین شده اند. پارچه های ترمه مانند برگهایی بر شاخه های درختوار علَم آویزان شده و از سویی با ترمه ای که بر روی جسد متوفی می کشند قرابت دارد.

علاوه بر ترمه، برخی از علم ها با چراغ های فانوس مانندی تزئین می شوند که نور و روشنایی آن افزون بر شکوه و عظمت بخشی، نشانگر روشنایی راه شهدای کربلا دارد. مومنان عزادار با حرکت دادن علم در جلوی دسته، علاوه بر برپایی یاد شهدا و زنده کردن حماسه کربلا، راه ایشان را تنها مسیر روشنی می دانند که به حق ختم خواهد شد.
یکی از عناصر تزئینی که در ساخت علم متداول است کاربرد انواع نقوش حیوانی است که به صورت سمبلیک و نمادین ، زیبایی و شکوه علم ها را فزونی می بخشند که در اینجا به برخی از متداولترین آن ها اشاره خواهیم کرد: