تبیان، دستیار زندگی
مردم غرق شادی بودند و پیروزی بعد از جانفشانی و مبارزه نصیب شان شده بود. حالا می خواستند آستین ها را بالا بزنند و خانه را از نو بسازند. دست در دست هم داده بودند و باورشان فرارسیدن روزهای روشن بود.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

حماسه دفاع در گام های موسیقی

مروری بر آثار موسیقایی تاثیرگذار در زمینه دفاع مقدس

مردم غرق شادی بودند و پیروزی بعد از جانفشانی و مبارزه نصیب شان شده بود. حالا می خواستند آستین ها را بالا بزنند و خانه را از نو بسازند. دست در دست هم داده بودند و باورشان فرارسیدن روزهای روشن بود.

بخش هنری تبیان

عکس دفاع مقدس

روزهایی که دیگر ظلم نباشد، فقیر نباشد و کسی از درد نداری شرمنده زن و بچه اش نباشد. آستین ها را بالا زدند و هر کسی به سراغ کار خودش رفت. شور و شوق مردم در آن روزها کم نظیر بود. دشمن نمی خواست این شادی ادامه پیدا کند. فکر و خیال بد به سرش زده بود. گمانش این بود که ایرانی های شاد از پیروزی سخت به دست آمده، دور و برشان را نمی پایند. خواست از آنچه گمان می کرد غفلت بعد از پیروزی است، استفاده کند و تهران را بگیرد. کسی ستگیرش نشد جوان های عاشق خاک ایران چطور خودشان را به مرزهای مشترک با عراقی ها رساندند و خیال خام دشمن را نقش بر آب کردند. خیلی ها اما امکان رفتن به جبهه را نداشتند. یا پا به سن گذاشته بودند یا حضورشان در حوزه ای که تخصصش را داشتند، کارایی بیشتری برای ایران آن روزها داشت.

صادق آهنگران وقتی در این حوزه برای خود نامی به دست آورد که در جماران نوحه «ای شهیدان به خون غلتان خوزستان درود» را خواند. امام خمینی(س) این نوحه را خیلی پسندید

آنها ماندند و در سال های سخت جنگ تحمیلی و بعد از آن نغمه سرایی کردند، حماسه کشیدند و تصویر کردند جانفشانی عاشقان مومن خاک شان را. خنیاگران سرزمین ایران که در سال های پیش از پیروزی انقلاب با مردم همراه و همدل بودند باز هم قدم پیش گذاشتند و از فداکاری و جانفشانی جان برکفانی گفتند که حاضر نبودند خودشان در امن و آرامش زندگی کنند اما یک وجب از خاک ایران را به اغیار بسپارند. حالا نغمه سرایان و اهل هنر می خواستند در این دفاع شجاعانه شریک باشند و چه خوب وارد میدان شدند. علاوه بر نوحه سرایانی چون صادق آهنگران و غلامرضا کویتی پور که از ستون های فراموش ناشدنی موسیقی در دفاع مقدس بودند، خنیاگران و موزیسین های شناخته شده سرزمین ما همچون محمدرضا لطفی، شهرام ناظری، محمدرضا شجریان، کیخسرو پورناظری و دیگران تصنیف های تاثیرگذار و ماندگاری برای حماسه آفرینان سرزمین ایران در هشت سال دفاع مقدس ساختند.

غم نهفته در صدا

جوان اهوازی اصالتی دزفولی داشت. اجرای نوحه های پرشورش در سال های جنگ او را به تاثیرگذارترین مداح سال های جنگ تبدیل کرد. شاعر بیشتر نوحه هایی که با صدای او اجرا می شد، حبیب اله معلمی، شاعر اهل بهبهان بود. ملودی بیشتر نوحه های او از موسیقی محلی اهواز و بهبهان گرفته شده بود. کلام در کارهای او صریح بود و غم ذاتی صدای آهنگران بر اثرگذاری نوحه هایش می افزود. کنار هم قرار گرفتن این فاکتورها، کارهای حاج صادق را ماندگار کرد. «در آذر  سال 1360 بعد از عملیات طریق القدس که منجر به آزادسازی بستان شد من دعای کمیل خواندم و از همان جا کارم به عنوان نوحه خوان در جبهه های جنگ آغاز شد». صادق آهنگران چگونگی آغاز نوحه خوانی اش را این طور به یاد می آورد. او البته وقتی در این حوزه برای خود نامی به دست آورد که در جماران نوحه «ای شهیدان به خون غلتان خوزستان درود» را خواند. امام خمینی(س) این نوحه را خیلی پسندید.

محمد گلریز و اسفندیار قره باغی در سال های جنگ به همت شورای شعر و موسیقی صداوسیما سرودهای زیادی را با موضوعات متنوع مربوط به جنگ خواندند، در آن میان سرود «صبح پیروزی» گلریز خیلی معروف و ماندگار شد.

عنوان «ای لشکر صاحب زمان» را خود آهنگران نوشته بود و شاعر کارهایش یعنی حبیب الله معلمی گفت ملودی اش را خودش ساخت و خیلی هم ماندگار شد. این نوحه چند سال بعد توسط ارکستر سمفونیک تهران با تنظیمی از حشمت اله سنجری و با اجرای مهدی شمس نیکنام، خواننده توانمند کلاسیک اجرا و ضبط شد. حاج صادق آهنگران یکی از ستون های تاثیرگذار نوحه خوانی در سال های دفاع مقدس است. صدای او آن قدر تاثیرگذار بود که به محض اجرای یک نوحه، کارهایش در ایران زمزمه می شد و رزمنده های حاضر در جبهه هم با کارهایش ارتباط خاصی برقرار می کردند. سوی دیار عاشقان یکی از همین کارهای تاثیرگذار بود که با دکلمه خود آهنگران آغاز می شد و بعد هم خواندن نوحه وار آن شعر را آغاز می کرد.
او البته در کارهایش از ساز خاصی استفاده نمی کرد. تاثیرگذاری صدایش برای انتقال پیام کافی بود. این کار آن قدر معروف شد که در سال های ابتدایی جنگ آرم  بخش های اصلی خبر در صداوسیما شد. جاده و اسب... با غزل معروف ابوالقاسم حسینجانی، کار دیگری بود که با صدای آهنگران اجرا شد و خیلی زود بر سر زبان ها افتاد. در سال های بعد از جنگ این قطعه با تنظیم ارکسترال محمد میرزمانی به بازار آمد. چند روز بعد از پذیرش قطعنامه 598، علیرضا قزوه شعر «شب است و سکوت» را به صادق آهنگران سپرد و از او خواست این شعر را بخواند. این قطعه «مثنوی شرمساری» نام گرفت: شب است و سکوت است و ماه است و من/ فغان و غم و اشک و آه است و من/ شب و خلوت و بغض نشکفته ام / شب و مثنوی های ناگفته ام / شب و آخرین سوز مستانه ام/ شب و  های های غریبانه ام...». «شب است و سکوت» ازجمله کارهای آهنگران بود که بعد از جنگ خوانده شده بود اما باز هم با اقبال عمومی مواجه شد.

پیروی خجسته

محمد گلریز را با سرودهای انقلابی اش می شناسند. برخیزید، صبح شکوفا، نیایش، بانگ آزادی،  ای بسیجی، دریغا، نغمه توحید، سلام بر بصیرت، غم فراق، سکر سماع ملکوت و خجسته باد این پیروزی شناخته شده ترین کارهای او هستند که همگی نام آلبوم هایی را شامل می شوند که با صدای محمد گلریز منتشر شده است. او یکی از چهره های فعال و شناخته شده موسیقی دفاع مقدس است و صدایش به عنوان میراث شفاهی ایران در سازمان میراث فرهنگی ثبت شده است. محمد گلریز و اسفندیار قره باغی در سال های جنگ به همت شورای شعر و موسیقی صداوسیما سرودهای زیادی را با موضوعات متنوع مربوط به جنگ خواندند، در آن میان سرود «صبح پیروزی» گلریز خیلی معروف و ماندگار شد. این سرود تمی مارش مانند داشت و مضمون امیدبخش و قهرمانانه آن محبوبیتش را در پی داشت: «از صلابت ملت و ارتش و سپاه ما /جاودانه شد از فروغ سحر پگاه ما/ صبح آرزو دمیده از کرانه ها/ شاخه های زندگی زده جوانه ها/ این پیروزی خجسته باد این پیروزی...» مدتی قبل از آغاز عملیات بیت المقدس که منجر به آزادسازی خرمشهر شد، سفارش اثری موسیقایی به تیم مشهور آن سال ها شد. آنها هم قطعه ای با مضمون پیروزی در جنگ را تولید کردند. پس از آزادسازی خرمشهر در سوم خردادماه  سال 1361 بلافاصله این قطعه موسیقی که عنوانش «صبح پیروزی» است به صورت متوالی از صداوسیما پخش شد و در بین مردم به قطعه خجسته باد شهرت پیدا کرد. حمید سبزواری در مقام شاعر، احمدعلی راغب در جایگاه آهنگساز و سیدمجتبی میرزاده در سمت تنظیم کننده سایر عوامل خلق این اثر موسیقایی بودند.

در فراق جهان آرا

سه  سال مانده به 60 سالگی مردی که نامش با موسیقی و نوحه سرایی در هشت سال حماسه عجین شده است. او هم مثل آهنگران اهل جنوب ایران است. ممکن است خیلی ها ندانند که او رشته موسیقی را از سال هایی که در مقطع راهنمایی تحصیل می کرد، آغاز کرده بود. آن قدر صدای خوبی داشت که در دوره دبیرستان برای پیشاهنگی معرفی شد. یک سال قبل از انقلاب پا به وادی خوانندگی مذهبی گذاشت و در ایام عزاداری محرم برای عاشقان حسینی نوحه سر داد. غلامرضا کویتی پور نوحه هایی چون «غریبانه»، «چنگ دل» و «دل پریشانم» را در سال های جنگ خواند. اما به گواه آنها که سال های جنگ را درک کرده اند، تاثیرگذارترین کار کویتی پور مربوط به آزادی خرمشهر بود. آن روزها محمد جهان آرا شهید شده بود و نوحه سرای خرمشهری «ممد نبودی ببینی» را خواند: «ممدنبودی ببینی شهرآزاد گشته/ خون یارانت پرثمر گشته/ آه و واویلا کو جهان آرا/ امیدم گشته ناامید بعد از هجرتو/ یاران می آیند اندر پی تو»... تاثیرگذاری آن کار و بسیاری از نوحه های دیگر کویتی پور تا به آن حد بود که خیلی ها او را حماسه خوان می دانند، نه نوحه خوان. او از همان ابتدای کارش به نغمه ها و ملودی های منطقه بوشهر توجه ویژه ای داشت و همین مشخصه کارهایش را ریشه دار می کرد. سال ها بعد از جنگ کویتی پور ممد نبودی ببینی را با ارکستر سازهای زهی در آلبومی به نام «غریبانه» خواند. این نوحه قبلا هم خوانده شده بود، با این وجود غلامرضا کویتی پور از فخری (شاعر نوحه) درخواست کرد آن را به او بسپارد. او این قطعه را در  سال 1362 و در سالروز آزادسازی خرمشهر در مسجد جامع خرمشهر اجرا کرد و به شهرتی فراگیر دست یافت.

خلبانان در مقایسه با آثاری که در سال های جنگ تولید می شد، ریتم تندتری داشت و لحن حماسی ملودی، تنظیم و البته آواز در آن چیرگی بیشتری در مقایسه با عناصر تکرارشونده ای چون غم و اشک و اندوه داشت که بسیاری از آثار دیگر از آنها بهره می بردند.

البته مسعود کرامتی بازیگر و تهیه کننده تئاتر و سینما در  سال 1372 این قطعه را با تغییراتی در شعر و با تنظیمی از محمدرضا علیقلی که به شکل ارکسترال انجام داد، اجرا کرد. این اجرا هم بارها از صداوسیما پخش شد. اما کویتی پور یک بار دیگر قطعه ممد نبودی را اجرا کرد. وی  سال 1383 در آلبوم غریبانه 2 با تنظیمی از مجید رضا زاده این قطعه را در ساختار پاپ اجرا کرد. در این اجرا نیز بخشی از شعر تغییر کرد که وظیفه بازسرایی شعر برعهده محمدعلی شیرازی بود. این قطعه از همان آغازش با واژه ممد شروع می شود. شاعر به دلیل دوستی با جهان آرا از تلفظ گویش محلی در شعر خود استفاده کرده، همین صمیمیت موجب بروز نوعی خلاقیت شده و همین سادگی و البته ملودی قوی و بسیار گیرای آن درکنار اجرای تاثیرگذار، نظر مخاطب را به سوی خود جلب می کند. قطعه «غریبانه» یکی از آثار شاخص موسیقی دفاع مقدس است که توسط پرویز بیگی حبیب آبادی در اوایل جنگ تحمیلی سروده شده است و با صدای کویتی پور مورد استقبال قرار گرفت.

بی قراری ها برای کاروان شهید

یکی از تصنیف های ماندگار آن سال ها که بعد ها هم شنیده شد و تأثیر خودش را در انتقال تفکر دفاع از میهن در میان جوان هایی که سال های جنگ را تجربه نکرده بودند، گذاشت، کاری است با آهنگسازی زنده یاد محمدرضا لطفی، با شعر اصلان اصلانیان و آواز محمدرضا شجریان: «تفنگم را بده تا ره بجویم که هر که عاشقه پایش به راهه / برادر بی قراره برادر شعله واره برادر دشت سینه ش لاله زاره ...». آواز شجریان و ساز خشمگین لطفی آن قدر احساس و عاطفه و حماسه را خوب کنار هم قرار داده بود که شنونده چاره ای نداشت غیر از آن که در آن واحد هم اشک بریزد و هم عزمش را جزم کند برای درود فرستادن به آنها که خاک میهن را محافظت کردند و در ازایش عزیزترین داشته آدمی یعنی جان شان را فدا کردند. لطفی کارهای ماندگار دیگری هم برای دفاع مقدس انجام داد که یکی از ماندگارترین آنها تصنیفی است با نام «کاروان شهید». شهرام ناظری، خواننده شناخته شده آواز ایرانی این تصنیف را به خوبی اجرا کرده است. این قطعه در شوشتری تصنیف شده و با توجه به روانی شعر و آهنگ هنوز هم شنوندگان زیادی دارد. این طور می توان نتیجه گرفت که محمدرضا لطفی با توجه به ساخته هایش در حوزه دفاع مقدس نسبت به این واقعه تاریخی، نگاهی حماسی و ملی داشت. شهرام ناظری قطعه های زیادی در زمان جنگ خواند مثل قطعه «برخیز که دشمن به دیارآمده امروز/ ای شیردلان وقت شکار آمده امروز» که زنده یاد محمدرضا لطفی آن را بعد از حادثه هویزه نوشت و غزلش هم سروده کاشانی بود. بعد از شهیدشدن یکی از اقوام ناظری که خلبان هم بوده، او قطعه شهید را بازهم با همکاری لطفی خواند اما معروف ترین اثر او برای دفاع مقدس مربوط به بعد از جنگ است، قطعه «گل ارغوان» او هنوز هم با کلیپی که یادآور حسین فهمیده است، هرازگاهی پخش می شود:
می گذرد کاروان/ روی گل ارغوان/ قافله سالار آن/ سرو شهید جوان... خورشیدی/ تابیدی/ای  شهید/ در دل ها جاویدی  ای  شهید...

ملوانان، خلبانان ...

نجفی در موسیقی ایران با انتشار آلبوم های محلی گیلکی شناخته می شود اما یک قطعه با صدای او در سال های جنگ کافی بود تا نامش در میان چهره های تاثیرگذار موسیقی جنگ ثبت شود. او در دهه 70 از خواننده های فعال در موسیقی موسوم به کوچه بازاری بود. بعد از انقلاب اما نجفی راه دیگری را در موسیقی اش برگزید که تولید کارهایی بود که بعدها آثار ارزشی و انقلابی لقب گرفتند. جمشید نجفی در دوران دفاع 8ساله از میهن، یک قطعه بیشتر نخواند. همان یک کار آن قدر تاثیرگذار و زیبا بود که هنوز هم خیلی ها زمزمه اش می کنند. «پرواز کن» که در میان مردم با عنوان «خلبانان» شناخته می شود به دو زبان آذری و فارسی خوانده می شد: حمله ور شد ارتش خلق ایران/ سوی دشمن از زمین و آسمان/ نرود جز راه حق و راه دین/ چون گرفته درس و مکتب از قرآن... پرواز کن/ فرشته حق یارت باد/ الله نگهدارت باد... خلبانان همان طور که از نامش پیداست در وصف خلبانان تیزپرواز و شجاع هموطن در سال های دفاع مقدس سروده شده و در  سال 60 پخش شد. فیروز برنجان شاعر، ملودی ساز و تنظیم کننده این قطعه است که به زبان فارسی و ترکی البته با گویش آذری اجرا شده است. قطعه به لحاظ ساختار به صورت سنتی و با استفاده از سازهای سنتی و محلی آذربایجانی اجرا و از گروه کر نیز در خلال قطعه استفاده شده است. خلبانان در مقایسه با آثاری که در سال های جنگ تولید می شد، ریتم تندتری داشت و لحن حماسی ملودی، تنظیم و البته آواز در آن چیرگی بیشتری در مقایسه با عناصر تکرارشونده ای چون غم و اشک و اندوه داشت که بسیاری از آثار دیگر از آنها بهره می بردند. جمشید نجفی سال ها بعد هم (اواخر دهه 70شمسی) این قطعه را بازخوانی کرد که تغییرات چشم گیری در مقایسه با نسخه اولیه داشت. در نسخه جدید، جابر اطاعتی این قطعه را به صورت پاپ
 تنظیم کرد.

همپای جلودار

«همپای جلودار» شعری از استاد «حمید سبزواری» است که در قالب سرودی با صدای حسام الدین سراج و دکلمه محمدعلی معلم دامغانی ساخته شد. این سرود و سروده زیبا وصف حال فلسطین و لبنان است که سالیان دور بارها از تلویزیون شنیده ایم. این سرود یکی از آثاری است که برای دفاع مقدس ساخته نشد اما پخش آن در سال های دفاع مقدس با توجه به مفاهیم مشترکی که میان تلخی زندگی فلسطینیان و سختی جنگ ایران و عراق وجود داشت مورد توجه قرار گرفت و به محبوبیت رسید: وقت است تا برگ سفر بر باره بندیم/ دل بر عبور از سد خار و خاره بندیم/ گاه سفر آمد؛ نه هنگام درنگ است/ چاووش می گوید که ما را وقت تنگ است/ گاه سفر شد، باره بر دامن برانیم/ تا بوسه گاه وادی ایمن برانیم...». این سرود که مربوط به آلبوم نینواست، هنوز هم شنیدنی و تاثیرگذار است.

دیگران

قطعه «جنگ جنگ تا پیروزی» با اجرای رشید وطن دوست و با همراهی ارکستر سمفونیک تهران با تنظیمی از حشمت اله سنجری اجرا شد.
  قطعه «سلاح را برگیریم» با اجرای محمدعلی قدمی در ساختار موسیقی سنتی اجرا شد.
 «کجایید ای شهیدان خدایی» با اجرای بیژن کامکار است که این اثر در  سال 1358 اجرا و ضبط شده است.
  قطعه محلی لری «دایه دایه وقته جنگه» با اجرای محمد میرزاوندی نیز یکی از آثار مشهور موسیقی است که در سال های دفاع مقدس اجرا شد و نزد مخاطبان به خصوص اقشاری که با گویش لری تکلم می کردند، محبوب شد.


منبع: روزنامه شهروند- رضا نامجو