سابقه تاریخی کاروانسراها

از جمله یادگارهای پر ارزش معماری ایران كاروانسراهاست كه از روزگار كهن به دلایل گوناگون و ارتباطی چون جریان اقتصادی، نظامی جغرافیایی و مذهبی بنیاد گردیده و در ادوار مختلف به تدریج توسعه و گسترش یافته است.

كاروان و سرا مشتق از زبان پهلوی ساسانی است

عملكرد های گوناگون كه كاروانسراها در گذشته داشته اند باعث شده که نام هائی ما نند كاربات، رباء ساباء خان، این Inn و...به فرهنگ لغات راه یابند كه در اصل دارای وظایف مشابهی مانند كاروانسرا ها بوده ولی از نظر خصوصیات و معماری هر یك دارای ویژگی های متفاوت بوده اند. با توجه به كار برد توسعه و گسترش كاروانسراها در ایران می َتوان علل پیرایش كاروانسرا ها را نیاز اساسی و حمایت كاروانیان دانست. بنابراین بناهای مشابهی كه با نام های مختلف احداث گردیده به احتمال زیاد با همین هدف بوده است . كلمه كاروانسرا مشتق از كاروان به معنی گروه مسافران (قافله) كه دسته جمعی مسافرت می كنند و سرا به معنی خانه و مكان است. هر دو كلمه كاروان و سرا مشتق از زبان پهلوی ساسانی است . چنانکه در فرهنگ لغات و سایر منابع ادبی نام های كاروان خانه، كاروان گاه، كاروانگه در مورد بعضی كاروانسرا مورد استفاده قرار گرفته است . بنابراین می توان احداث كاروانسراها و بناهای مشابه را به هر دلیلی كه در مسیر جادها ساخته شده اند محلی برای استراحت و حمایت كاروانیان دانست . برطبق تاریخی بنیاد كاروانسراها در ایران از زمان هخامنشی آغاز می شود : هردوت مورخ یونانی در كتاب پنجم خود از ساختمان هایی یاد می كند كه توسط هخامنشیان بین شوش و سارد ساخته شده بود. وی از 111 بنای شبیه كاروانسرا (چاپارخانه) نام می برد كه در فاصله حدود 2500 كیلومتر بین پایتخت هخامنشی و سارد بنا گردیده بود و كاروانیان این فاصله را در طی سه ماه طی می كردند .ازدیاد توقفگاه ها یا كاروانسراها در گذشته برای تسهیل راه های ارتباطی و جریان اقتصادی كشور كه مورد توجه و علاقه حكومت بوده می باشد. مطالعه راههای ارتباطی و جاده های بازرگانی و نظامی و نتایج تحقیقات و كاوشهای باستان شناسی معلوم می دارد كه از گذشته دور نیاز وافری به ایستگاه های بین راه و امنیت و رفاه كاروانیان احساس می شده است.
گرچه ساختمان یا بنای ساخته شده ای از این گونه كاروانیان از عهد هخامنشی بجای نمانده، ولی كاوشهای علمی در آینده اینگونه مراكز و ایستگاه های ارتباطی را شناخته و نحوه معماری آن را روشن خواهد ساخت. در دوره طولانی سلسله اشكانیان و با توجه به حوزه نفوذ و اقتدارشان یعنی از دادگاه آنان در شرق (استپ آسیای مركزی) تا غربی ترین منطقه تحت نفوذ آنان در بین النهرین ایستگاه های ارتباطی و كاروانسرا هائی وجود داشته است . هنر و معماری عهد اشكانیان كاملا شناسائی و تحقیق نگردیده و بخصوص ویژگی های معماری و تزئینات معماری آن ناشناخته مانده و بنابراین نمی توان در حال حاضر از نحوه معماری یا توسعه كاروانسرای عهد پارتی نظریه ای را ارئه داد . ولی با مقایسه قلاع و شهرهای اشكانی كه اخیرا در دشت گرگان شناخته شده می َتوان گفت احتمالا كاروانسراهای آن زمان از خشت و آجر بوده و به صورت مربع و مستطیل بنا گردیده و بر طبق شیوه معماری آن زمان دارای ایوانی بوده كه محور اصلی بنا است و از پشت ایوان قضای باز حیاطی شكل وجود داشته و اطاقها واطراق گاه در اطراف حیاط ساخته می شده است . در دوره ساسانی اهمیت زیادی به ایجاد راهها و همچنین امنیت جاده ها داده شده، از جمله این كاروانسراها می توان كاروانسرای دروازه گچ، كنار سیاه در استان فارس، دیرگچین و رباط انوشیروانی در امتداد جاده ابریشم را نام برد. در دوره اسلامی تحولات چشمگیری در احداث كاروانسراها بوجود آمد و به دلیل نیاز تحولات اقتصادی، مذهبی و نظامی احداث اینگونه بناها وارد مرحله جدیدی شد و شكل تازه ای بخود گرفت . متاسفانه اطلاعات ما درباره كاروانسرا های اوایل اسلام چندان زیاد نیست چون كاروانسرا هائی از این زمان بجای نمانده تا بتوان خصوصیات معماری آنها را توصیف كرد . منابع تاریخ و سفر نامه ها آگاهی مختصری در مورد كاروانسراهای اوایل اسلام به دست می دهد . از جمله در سفر نامه ناصر خسرو می خوانیم: به هنگام اقامت او در اصفهان در یك كوی شهر 200 صرافی و 50 كاروانسرا بوده است. ابن حوقل درباره نیشابور می نویسد: در این شهر كاروانسرا های زیادی وجود دارد كه در آن همه گونه مال التجاره یافت می شود. اهمیت كاروانسرا ها در آن زمان بسیار زیاد بوده تا جائیكه ناصر خسرو به هنگام مسافرت از نائین به طبس می نویسد: «ما به رباط زبیده رسیدیم كه دارای آب انبار بود. بدون این كاروانسرا و آب هیچكدام قادر به گذشتن از بیابان نبودیم». به این ترتیب با مطالعه سفر نامه ها اهمیت فراوانی كه كاروانسراها بویژه كاروانسراهای بیابانی در گذشته داشته اند به خوبی روشن می شود .
در دوره سامانیان، آل بویه، آل زیاد و غزنویان احداث بناهای عام المنفعه منجمله كاروانسراها رونق زیادی گرفت. از یادگارهای آن زمان رباط چاهه یا ماهی است كه ویرانه هایش در كنار جاده خراسان هنوز به چشم می خورد. این كاروانسرا به احتمال زیاد به یاد بود شاعر بزرگ ایران فردوسی، توسط دخترش برای كاروان و كاروانیان احداث گردیده است. در زمان سلجوقیان به ویژه در دوره ملكشاه ، آلب ارسلان، سلطان سنجر ، و صدارت خواجه نظام الملك احداث بناهای مذهبی و غیر مذهبی توسعه فراوان یافت . ایجاد راههای جدید و همچنین تامین امنیت جاده ها باعث رونق تجارت و اقتصاد شد و در نتیجه در مسیرجاده های كاروانی برای آسایش كاروانیان كاروانسراهای متعددی احداث گردید. شیوه و سبك معماری بناهای مذهبی این دوره مانند مساجد و مدارس الگوی جالبی برای بنیاد دیگر بناهای سلجوقیان شد و رباط ها و كاروانسراهای این دوره عموما همانند مساجد با پلان 4 ایوانی احداث گردید. رباط یا كاروانسرای شرف یكی از زیباترین یادگارهای آن دوره است كه پس از یك هزار سال از زمان بنیاد آن در بیابانی تقریبا خشك، محل آسایش و استراحتگاه موقتی برای مسافران است. با حملات مغول مدتی فعالیت ساختمانی در كلیه شهر ها متوقف گردید ولی با تاسیس سلسله ایلخانیان به تدریج احداث بناهای مذهبی و غیر مذهبی رونق گرفت . در این زمان برای توسعه تجارت و اقتصاد، به راه و راهداری توجه زیادی مبذول گردید. در زمان ایلخانیان فعالیت معماری، توسعه راهها و رونق تجارت و اقتصاد مرهون زحمات و تلاش فراوان خواجه رشیدالدین فضل الله در ایجاد كاروانسراها در مسیر راهها و شهر ها بوده است.

عصر طلایی و شكوفائی احداث كاروانسراهای زیبا از زمان صفوی آغاز می شود . رونق تجارت داخلی و خارجی و اهمیت دادن به راهها و شهرهای زیارتی باعث گردید كه بنیاد كاروانسرا ها و معماری و تزئینات معماری تحولات جدیدی را آغاز نماید . حكمرانان صفوی در پایتخت و والیان در شهرستان ها كوشش فراوانی در ایجاد و توسعه این بنای عام المنفعه انجام دادند و ایجاد جاده های بزرگ و دریایی منجر به صدور كالاهای تجارتی ایران به كشور های اروپائی در غرب و چین و هندوستان در شرق گردید. در مسیر جاده های زمینی، كاروانسراهای زیادی احداث شد. این جاده ها با سنگ مفروش و در بعضی نقاط با پله های زیبا ساخته شد. آثار این جاده ها در نقاط شمالی كشور و راهنمای كویری هنوز بچشم می خورد. انتساب احداث 999 كاروانسرا به شاه عباس گر چه به نظر اغراق آمیز می نماید ولی از طرفی اهمیت بنیاد كارونسرا ها را در آن دوره باز گو می كند .

معماری كاروانسراها

از بررسی كارواسراهای سراسر ایران چنین بر می آید كه اساس معماری كاروانسراهای ایران، مانند سایر بناها، تابع شیوه، سنت و سبك رایج زمان بوده است. به این ترتیب می توان پنداشت كه كاروانسراهای پیش از اسلام نیز تابع شیوه معماری زمان بوده و معماری خاصی نداشته است . ولی ذكر این نكته ضروری است كه شیوه معماری، محل و منطقه ، مصالح ساختمانی و موقعیت جغرافیائی نقش موثری در ایجاد اینگونه بناها داشته است. شیوه ساختمان و معماری كاروانسراها از روزگار كهن تا به امروز دگرگونی بسیار نیافته و معمولا سبك بنای آنها همان ایجاد باره بند ها و اطاقهایی است كه پیرامون حیاط محصور، ساخته َ می َشده َ است. ولی َ در طرح  َو خصوصیات هر كدام ویژگی هائی به چشم می خورد. چنانكه انواع ساباط ساده تا كاروانسراهای بزرگ برگرفته از طرحهای جالب معماری است كه در گوشه و گاهی در میان اضلاع دیواره های آن برجهانی قرار گرفته به طوریكه دروازه میان دو برج یا شبه ستون جای دارد و دارای سر دری است كه گاهی بر فراز آن ساختمان دو طبقه ای ساخته اند . در كاروانسراها اطاق های مسافران معمولا پیرامون حیاط ساخته می شده و پشت آنها اصطبل قرار داشته كه درب ورودی اصطبل ها در چهار گوشه داخلی بنا قرار داشته و گاهی در ایوان ورودی حیاط باز می شده است. در دوره صفوی طرح معماری كاروانسراها متنوع گردید و علاوه بر كاروانسراهای چهار ایوانی نوع كوهستانی، مدور هشت ضلعی و كویری بر طبق موقعیت جغرافیائی و مكانی احداث گردید. در دوره های زندیه، افشاریه و قاجاریه احداث كاروانسراها به شیوه گذشته ادامه پیدا كرد. از نظر طرح و نقشه كاروانسراها به شیوه گذشته ادامه پیدا كرد . از نظر طرح و نقشه كاروانسراهای دوره یاد شده عموما از نوع چهار ایوانی بوده و از لحاظ مصالح ساختمانی نیز بر خلاف دوره متقدم كه از آجر و سنگ بوده اغلب از خشت استفاده شده است. همچنین بسیاری از كاروانسراهای دوره صفوی در عهد قاجاریه نیز در مكان های دور افتاده مأوی و مسكن موقتی برای كاروانیان بوده ولی امروزه مهمانخانه و هتل جای كاروانسراها را گرفته است . آثاری كه از كاروانسراهای كهن بدست آمده نشان می دهد كه اطاق هائی برای نگهبانان، كاروانسرادار یا مامورین ساخته می شده است. ولی كاروانسراهای تجارتی داخل شهرها عموما دوطبقه بودند . در دو طرف دروازه ورودی داخل كاروانسرا نیز معمولا اطاق هائی برای پاسداران و كاروانسرادار ساخته می شده است. معمولا هر كاروانسرا دارای چاه آب و آب انباری است كه گاهی در وسط كاروانسرا و زمانی خارج از محوطه جهت تامین آب مورد نیاز مسافران ساخته شده است. آب انبارها از نظر معماری به اشكال مختلف ساخته می َشدند. بعضی دارای شكل مستطیل باسقف ساده و بعضی مواقع در خارج كاروانسرا ساخته می شدند. مثلا آب انبارهای كاروانسرا های خلیج فارس همه بیرون از بنا قرار دارند . درحالیكه در مناطق مركزی عموما در داخل كاروانسراها برای رفع نیازمندیها مسافرین ، حتی نانوائی ، قصابی، آسیاب، نماز گاه و یك سری دكان جهت خرید فروش كالاهای كاروانی وجود داشت. برای مثال می توان از كاروانسرای دیر گلچین در جنوب تهران در حاشیه كویر-وكاروانسرای َمهیار واقع در جاده اصفهان شیراز نام برد.
 كاروانسراهای حاشیه كویر نواحی مركزی ایران دارای بادگیر است كه فصل تابستان هوای خنك را به اطاقهای كاروانسرا می رساند. بادگیرها عموما در جهت مقابل دروازه ورودی روی ایوانها ساخته می شده اند ، مانند رباط زین الدین در جاده یزد  ? كرمان و كاروانسرای جوكار در نزدیكی طبس. در بسیاری از كاروانسراها بخصوص از دوره صفویه به بعد بخاری دیواری یا مكانی برای بر افروختن آتش تعبیه شده است. محل بخاری های دیواری یا در اطاق ها ساخته می شده یا در محل های سر پوشیده. بیرون اطاق ها و همچنین بخاری های مرتفعی در اصطبل ها برای گرم شدن حیوانات ایجاد می شده است كه جای آن اغلب در پشت دیوار اطاق های مسكونی مسافرین بوده است . در كاروانسراهای نوع كوهستانی اهمیت بخاری به حدی بوده كه محل وسیعی را برای قرار دادن آتش و بخاری انتخاب كرده َاند . آبریز گاهها معمولا در گوشه حیاط كاروانسرا و در زیر یا داخل برجها ساخته می شده است . مصالح ساختمانی اصلی بنای كاروانسراها در ایران از سنگ و آجر بوده است سنگ به دو صورت مورد استفاده قرار می گرفته . در بعضی موارد سنگ ها كاملا استادانه تراش داده می شده و در برخی اوقات از قطعات كوچك سنگهای نتراشیده استفاده می كردند . در بعضی نقاط نیز از تلفیق سنگ و آجر پی بنا را می ساخته اند. نمای خارجی و داخلی عموما از آجر بوده است. در برخی از كاروانسرا ها از خشت و یا بلوك های خشتی استفاده می شده است. سقف اغلب كاروانسراهای ایران نوك تیز و شیب دار است. بام ها اكثرا مسطح و باشیب كم ساخته شده اند و در قسمت هائی كه اطاق های بزرگ دارند سقف ها شكل قوسی دارند . آب باران به وسیله ناودانهائی كه در روی دیوار خارجی كاروانسرا ساخته می َشد به بیرون از كاروانسرا هدایت می گردید ولی دربعضی َاز كارونسراها نیز ناودانهائی كه در دیوار های حیاط داخلی كار گذشته شده مشاهده شده است . تمامی درها و پنجره ها و تو رفتگی دیوارهای حیاط و اطاقهاو ایوانها در زمان صفویه با سقف هلالی ساخته شده اند. بسیاری از كاروانسراها همانند بناهای مذهبی همدوره خود دارای تزئینات معماری مانند: آجر كاری، كاشیكاری، گچ بری و سنگ كاری می باشد. تزئینات عموما در نمای خارجی كاروانسراها در قسمت دروازه ورودی ، طاقنما ها و ایوانها به كار می رفته است. از كاروانسرا هائی كه دارای تزئینات جالب توجهی می باشند . می توان رباط شرف، رباط چاهه ، مهیار ، رباط پسنج و كاروانسرای گذر را نام برد. از نظر معماری كاروانسراهای ایران متنوع بوده معماران ایران از طرح ها و نقشه های گوناگونی برای ایجاد كاروانسراها استفاده كرده اند . تنوع طرح و نقشه های كاروانسرا های ایران ایجاب می کند كه این كاروانسراها به گروه های مختلف تقسیم گردند و خصوصیات و ویژگی های هر گروه جداگانه مورد بررسی و تحقیق قرار گیرد. آرتور پوپ معتقد است كه: «احداث و ایجاد كاروانسراها در ایران پیروزی بزرگ معماری ایران است و در هیچ جای دنیا كاربرد و ویژگی های خاص معماری آن را نمی توان دید». مطالعاتی كه توسط ماكسیم سیرو درباره طبقه بندی كاروانسراهای ایران در دوره صفوی و بعد از آن انجام گردیده و تقسیم این بناها به دو گروه كاروانسراهای كوهستانی و كاروانسراهای حیاط دار دشت كافی برای شناخت همه كاروانسراهای ایران نیست. از آنجایی كه احداث كاروانسراهای ایران به اشکال گوناگون گسترش یافته شایسته است تمامی دلایل آن از شرایط آب و هوائی تا شیوه معماری منطقه ای مورد بررسی قرار گیرد. كاروانسراهای ایران را می توان به گروهای ذیل تقسیم بندی نمود:
الف) كاروانسراهای كاملا پوشیده منطقه كوهستانی .
ب) كاروانسراهای كرانه های پست خلیج فارس .
ج) كاروانسراهای حیاط دار مناطق مركزی ایران .
گروه ج از نظر پلان به انواع مختلف تقسیم بندی می شوند:
از نظر معماری با اینكه طی قرنها پیشرفت هائی از لحاظ فرم بنا در ساختمان كاروانسراها بوجود آمده و علی رغم شباهت زیادی كه بین بنا های هر گروه دیده می شود. ولی در جزئیات هر یك ویژگی هائی به چشم می َخورد كه از نظر تنوع حیرت آور است. مهمترین، بهترین و زیباترین كاروانسرا های ایران درگروه كاروانسراهای حیاط دار مركزی ایران قرار می گیرند. این گروه از كارونسرا ها از نظر معماری به انواع ذیل تقسیم بندی می شوند:
1- كاروانسراهای مدور
 تعداد كمی از كاروانسراهای ایران با نقشه مدور بنیاد گردیده است . این نوع كاروانسراها بسیار جالب توجه و از نظر معماری حائز اهمیت فراوان است گرچه در حال حاضر فقط دو نمونه از آن شناخته شده ولی همین دو نمونه نشان دهنده سلیقه و ذوق و ابتكار و هنر نمائی فوق العاده معماران آن است. نمونه های یاد شده یكی رباط زین الدین در جاده یزد  ? كرمان و دیگری كاروانسرای زیده بین كاشان و نطنز است. تاریخ هر دو بنا به زمان صفویه مربوط می شود .
2- كاروانسراهای چند ضلعی حیاط دار
 این گروه از كاروانسراها به شكل چند ضلعی (اغلب 8 ضلعی ) ومانند كاروانسراهای مدور بسیار زیبا بنا شده اند و زمان ساخت آنها دوره ای است كه در معماری كاروانسراها پیشرفت قابل ملاحظه ای بوجود آمده است. از نظر تعداد كاروانسراهای چند ضلعی نیز همانند كاروانسراهای مدور اندك و فقط نمونه های كمی از آنها در سراسر ایران باقی مانده است .
 زیباترین نمونه كاروانسراهای این گروه سه كاروانسرای آبادخان، خوره، چهار آباد و ده بید بین جاده اصفهان و شیراز است كه به فرم 8 ضلعی در دوره صفوی ساخته شده نشان دهنده شیوه معماری اصفهانی است . بعلت شباهت فوق العاده كاروانسراهای یاد شده می توان گفت كه معمار هر سه بنا شخص واحدی می باشد، به احتمال زیاد ایجاد این نوع كاروانسرا ها بیشتر جنبه نظامی و دفاعی داشته تا مذهبی و اقتصادی، به این دلیل كه دفاع از یك بنای 8 ضلعی یا چند ضلعی به مراتب آسانتر از یك بنای مربع یا مستطیل شكل می باشد. كاروانسرا های چند ضلعی از داخل و خارج قرینه ولی كاروانسراهای مدور از خارج دایره ای شكل ولی در داخل چند ضلعی است .
3- كاروانسرای دو ایوانی
 همانند مدارس و مساجد و سایر بناهای مذهبی ایران تعدادی از كاروانسراهای ایران شكل دو ایوانی به فرم مربع یا مستطیل ساخته شده اند. عموما ایوان های این كاروانسراها یكی در مدخل ورودی دیگر رو بروی آن قرار دارد. از نمونه های باقیمانده این كاروانسراها می توان از كاروانسراهای چاه خوشاب و دو كوهك نام برد .
4- كاروانسرها با تالار ستوندار
 تعدادی از كاروانسراهای ایران با تالار ستون دار بنا گردیده اند و از تالارها عموما به عنوان اصطبل استفاده شده است . نمونه این نوع كاروانسراها عبارت است از كاروانسراهای عسگرآباد بین جاده تهران قم و كاروانسرای خاتون آباد در 25 كیلومتری تهران در جاده گرمسار.
 5- كاروانسراهای چهار ایوانی
احداث بنای چهار ایوانی با حیاط باز مركزی سابقه طولانی در معماری ایران داشته و نمونه این نقشه را می توان در كاخ اشكانی آشور ملاحظه كرد. در ادوار اسلامی از پلان 4 ایوانی برای بنیاد بناهای مذهبی و غیر مذهبی مانند مدارس، مقابر، مساجد و كاروانسراها استفاده گردید و تقریبا این پلان نقشه ثابتی برای احداث اینگونه بناها شد . بخصوص از دوره سلجوقی به بعد كاروانسراهای زیادی با پلان 4 ایوانی احداث گردید كه آثار آن در تمامی ایران پراكنده است . گرچه گروه كاروانسراهای 4 ایوانی كه به شكل مربع یا مستطیل بنا گردیده از نظر پلان با هم شباهت دارند. ولی در جزئیات مانند شكل داخل و خارج، دروازه ورودی، برجها و ترتیب قرار گرفتن اصطبل ها هر یك دارای ویژگی هائی متفاوت هستند.
 6- كاروانسراها با پلان متفرقه
این گروه ، كاروانسراهائی هستند كه نقشه و معماری آن ها با آنچه كه در گروههای 1 تا 5 اجمالا بررسی شد شباهتی ندارند. دلایل مختلف چون سلیقه ذوق معمار، نفوذ معماری خارجی، شرائط وموقعیت جغرافیائی، در احداث اینگونه كاروانسراها نقش داشته است. همانطور كه گفته شد تنوع در معماری كاروانسراهای ایران اعجاز انگیز و بی َسابقه بوده و نمی توان در این مختصر از تمامی ویژگی های آن بحث كرد. و نیز خصوصیات گوناگونی در بسیاری از كاروانسراها بچشم می خورد كه در خور بررسی و تحقیق جامع است. برای مثال می توان از كاروانسراهای درون شهری یا كاروانسراهائی كه دارای دو در ورودی هستند و یا كاروانسرای حاشیه كویر و همچنین توقفگاه های بین راه كه هر یك از شیوه معماری خاصی برخوردار هستند نام برد . مثلا در مسیر جاده ها تعداد زیادی توقفگاه وجود دارد كه برای توقف مسافرین ساخته شده است . توقفگاه های مزبور دارای عملكرد های مختلفی هستند كه برای نمونه می توان پاسگاه های حفاظت راه ها محل توقف مامورین پست، چاپارها، پناهگاه مسافرین به هنگام بلایای طبیعی مانند سیل، بهمن، برف، كولاك شدید و طوفان را ذكر كرد. بسیاری از این توقف گاهها حتی ظرفیت پذیرش یك كاروان كوچك را هم ندارند و فقط برای بیتوته یكی دو مسافر یا اتراق چند ساعته یك گروه بسیار معدود می توانند قابل استفاده باشند. معماری اینگونه توقف گاهها یكسان نیست و بر حسب ضرورت و موردی كه پیش می آید به آن تغییر شكل داده می شده است . در نواحی كویری اینگونه توقفگاهها فقط شامل اصطبل برای حیوانات و آبشخوری برای آنها می باشد و ظاهرا مسافرین در این مناطق احتیاج به سر پناه نداشته اند . برای مثال می توان از توقفگاه كوچكی بین نائین و انارك نام برد.

منبع: موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی