منافع استراتژیک انگلیس اشغال ایران را رقم زد

خاطره شهریور ماه 1320 در تقویم تاریخ کشورمان برگهای سیاهی از حضور بیگانگان در کشور را به ما یادآوری می کند؛  حوادثی که 12 سال بعد یعنی در 28 مرداد سال 1332 منجر به شکل گیری کودتای انگلیسی امریکایی 28 مرداد و سرنگونی دولت مصدق شد. هم اکنون و در وضعیتی که نمایندگان مجلس شورای اسلامی دولت را موظف کردند کارگروهی را به منظور برآورد...

گفت وگو با سید مصطفی تقوی مقدم

خاطره شهریور ماه 1320 در تقویم تاریخ کشورمان برگهای سیاهی از حضور بیگانگان در کشور را به ما یادآوری می کند؛  حوادثی که 12 سال بعد یعنی در 28 مرداد سال 1332 منجر به شکل گیری کودتای انگلیسی امریکایی 28 مرداد و سرنگونی دولت مصدق شد. هم اکنون و در وضعیتی که نمایندگان مجلس شورای اسلامی دولت را موظف کردند کارگروهی را به منظور برآورد خسارات مادی و معنوی وارده به ملت ایران در کودتای 28 مرداد 32 تشکیل دهد و همچنین در آستانه برگزاری همایش «واکاوی سیاست انگلیسیها در ایران»  به سراغ سید مصطفی تقوی پژوهشگر و کارشناس ارشد موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران رفته و با وی به مرور حوادثی می نشینیم که پس از اشغال ایران توسط متفقین در شهریور 1320 زمینه ساز کودتای سیاه 28 مرداد شدند.

چه شد که به رغم اعلام بی طرفی ایران در همان روزهای نخست جنگ جهانی دوم نیروهای متفقین بی توجه به این مهم و برخلاف قوانین بین المللی،  کشورمان را اشغال کردند؟

درباره اشغال ایران توسط نیروهای انگلیس، شوروی و امریکا در شهریور 1320، تفاسیر گوناگونی وجود دارد. برخی ادعا می کنند که گرایش رضا شاه به آلمانها و ناخوشایندی این گرایش برای انگلیسیهایی که خود رضاشاه را بر سر کار آورده بودند موجب شد تا آنها بخواهند از وی انتقام بگیرند اما واقعیت این است که قدرتهای جهانی چه در جنگ جهانی اول در دوره قاجار و چه در جنگ جهانی دوم در دوره رضاشاه، با وجود اعلام بی طرفی ایران به دلیل موقعیت ژئوپلتیک کشورمان، تا زمانی به این بی طرفی پایبند بودند که برایشان منافع داشت و هنگامی که منافعشان به خطر افتاد در هر دو جنگ این بی طرفی را نقض کردند.

پس در جنگ جهانی دوم هم منافع متفقین به خطر افتاد که ایران را اشغال کردند ؟

بله؛  آلمان با تغییر در آرایش نظامی خود از تیر ماه سال 1320 موفق شده بود تا در جنگ علیه شوروی موفق عمل کند. اگر آلمان موفق به شکست شوروی می شد،  ایران و پس از آن هند را اشغال می کرد و منافع استراتژیک انگلیس به خطر می افتاد. از همین رو برای نجات شوروی از شکست در برابر آلمان و کمک به این کشور، انگلیس وارد خاک ایران شد. از سوی دیگر با توجه به تنفر مردم ایران از رضا شاه و امکان گرایش آنها به سمت آلمان و بر ضد انگلستان، انگلیس با برکناری رضا شاه سعی کرد مردم را راضی نگه دارد و توجه آنها را از اشغال ایران به برکناری رضا شاه منحرف کند. در واقع اشغال ایران به دلایل نظامی و استراتژیک بود و انگلیسیها و متفقین با اشغال ایران برای جلب رضایت مردم ایران و جلوگیری از احتمال رفتن آنها به سمت آلمانیها، رضا شاه را از سلطنت برکنار کردند.

با توجه به اعلام بی طرفی ایران ورود متفقین به کشورمان چگونه و به چه بهانه ای اتفاق افتاد؟

سحرگاه 3 شهریور 1320 سفرای انگلیس و شوروی به کاخ رضا شاه رفتند و به او اعلام کردند که نیروهای نظامی آنها وارد خاک ایران می شوند. آنها حضور تعدادی کارشناس آلمانی در راه آهن ایران را بهانه کردند در حالی که این افراد هیچ نقش نظامی و سیاسی در کشور ما نداشتند واین بهانه ای بیش نبود.

و این پیامدها چه بود؟

حضور نیروهای بیگانه در قدم اول تحقیر ملی، نقض استقلال و حاکمیت ملی را در پی داشت. اگرچه مردم کشورمان در روزها و هفته های اول این اشغال به خاطر شادمانی از رفتن رضا شاه، مصیبت این اشغال را چندان حس نکردند اما به تدریج متوجه شدند که موجودیت و تمامیت ارضی و استقلال کشور از سوی بیگانگان در معرض خطر قرار گرفت. در حوزه شمالی کشور آذربایجان به وسیله نیروهای وابسته به شوروی اشغال و در جنوب نیز انگلستان حاکم و فرمانروای مناطق جنوبی کشور شد و در جریان این اشغال فقر،  بیماری و ناامنی اجتماعی همه عرصه های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی کشور را در بر گرفت. در این جریان بسیاری از هموطنانمان حتی جان خود را از دست دادند.

یکی از پیامدهای دیگر این اشغال، ورود امریکا به عرصه سیاست جهانی و از جمله ورود به سرنوشت کشور ما بود. تا این تاریخ کشور ما به طور مستقیم تحت سلطه و نفوذ بریتانیا قرار داشت اما از این مقطع به بعد یک قدرت غربی دیگر هم همراه با انگلستان بر سرنوشت ما حاکم شد. حذف دیکتاتوری رضا شاه و روی کار آوردن فرزند او یکی دیگر از پیامدهای این اشغال بود.

جابجایی شاه و انتقال قدرت از پدربه پسر چه تبعاتی را برای مردم کشورمان در بر داشت؟

محمدرضا جوان بود و پایه های حکومت او هنوز مستحکم نشده بود پس عملا دربار سلطنتی ایران در موضع ضعف قرار داشت. چه قبل از حکومت محمدرضا شاه چه بعد از آن، نفت ملت ایران به طور انحصاری در اختیار استعمار انگلستان قرار می گرفت اما در دوره رضاشاه با امضای قرارداد 1933 این استعمار و سلطه بر نفت به طور شدیدتر و برای مدت بیشتری تمدید شد.

و بعد از رفتن رضاشاه، همین موضوع زمینه ساز شکل گیری نهضت ملی شدن نفت بود؟

بله دقیقا؛  ملت ایران با مشاهده ضعف دربار بعد از شهریور 1320 فرصت را فراهم دید تا در یک خیزش ملی و در قالب یک جنبش اجتماعی به رهبری مرحوم آیت الله کاشانی و دیگر نخبگان سیاسی نهضتی را پیرامون مطالبه حقوق ملت ایران از استعمار انگلستان فراهم بیاورند و از آنجایی که مهم ترین مسئله این نهضت ملی، نفت بود،  بعدها به نهضت ملی شدن نفت معروف شد. در نتیجه این نهضت ملت ایران موفق شد نفت را از چنگال استعمار انگلیس بیرون بکشد و ملی کند.

عاقبت نهضت ملی مردم ایران یا ملی شدن صنعت نفت چه شد؟

در این مقطع دولت دکتر مصدق برای اجرای قانون ملی شدن نفت بر سر کار آمد ولی انگلستان امریکا را هم با خود همراه کرد و برای ناکامی ملت ایران در نهضت ملی شدن نفت با اعمال فشارهای بین المللی و تحریمهای گسترده جهانی، ایجاد تفرقه و تنشهای داخلی در کشورمان از طریق رجال نفوذی و مطبوعات وابسته به انگلیس زمینه ای را فراهم کردند که سرانجام بتوانند دولت ملی و به عبارتی نهضت ملی ایران را به شکست بکشانند و این اقدام در قالب کودتای 28 مرداد سال 1332 انجام گرفت و باعث شد بیش از ربع قرن حقوق ملت ایران در عرصه های سیاسی، اقتصادی و هویتی در معرض چپاول و تجاوز قرار بگیرند.