ظل السطان؛ شاهزاده ناکام

پس از مرگ ناصرالدین شاه، ظل السلطان که مدت زیادی حاکم اصفهان بود و خود را مالک بر حق تاج و تخت می دانست، با اینکه مسن تر از برادرش مظفرالدین میرزا بود تنها به این دلیل که از مادری غیرقاجار  زاده شده بود، از تاج و تخت محروم شد.

در 15 دی 1228 خورشیدی در تبریز زاده شد. پدر او ناصرالدین شاه و مادرش عفّت السلطنه از زنان صیغه ای شاه و دختر رضاقلی بیگ غلام پیشخدمت بهمن میرزا برادر اعیانی محمدشاه، بود. چون از مادری غیر قاجار زاده شد به ولیعهدی نرسید. در جوانی حکمران مازندران بود و از سال 1288 حاکم اصفهان شد. در طول سال های بعد، حکومت ایالت های فارس، کردستان، لرستان و یزد نیز به او داده شد.

او همواره مایل به داشتن نیروی نظامی شخصی بود. بنابراین در اصفهان فوج های نظامی با لباس و اسلحه ی ارتش اتریش تشکیل داد و برای تعلیم دادن آنها از آلمان معلم های نظامی استخدام کرد. ناصرالدین شاه که از خودسری های ظل السلطان در اصفهان بیم داشت، او را شبانه از تمام حکومت های خود عزل کرد و تنها شهر اصفهان را برایش باقی گذاشت.

فرمانروایی سی و چهار ساله ظل السلطان بر اصفهان، با ویرانی بیش از 50 اثر و بنای تاریخی و باغ ایرانی در پایتخت دولت صفوی همراه بود. شهر اصفهان که در روزگار اوج شکوه خود دارای 137 کاخ، 162 مسجد، 48 مدرسه، 273 حمام و 12 گورستان بود، در دوره ظل السلطان بیشتر شکوه و زیبایی خود را از کف داد. یکی از جهانگردان اروپایی در آن زمان نوشته است:

«متأسفانه ظل السلطان از خیابان خوش منظره و فرح آور چهارباغ مانند سایر آثار باستانی چیزی باقی نگذاشته، جدول های سنگی را پرکرده و حواشی آنها را فروخته و نقاشی های تاق ها و دیوارها را هم محو کرده است. جای قصرها و عمارت های خالی صفوی را هم با ایجاد مزارع گرمک و خیار اشغال کرده است.»

وی در مدت حکومت در اصفهان برخی از عمارت های باقی مانده از دوره ی صفوی را کاملاً نابود کرد، عمارت هایی مانند عمارت آیینه خانه (در کنار زاینده رود)، و برخی دیگر را به مرز نابودی کشاند. او آینه کاری های روی ستون های عالی قاپو و چهل ستون را از میان برد. وی همچنین دستور داد روی نقاشی های نفیس داخل چهل ستون را با گچ بپوشانند و نقاشان قاجاری بر روی آنها نقاشی های کم ارزش خود را بنگارند.

تخریب برخی از بناهای صفوی از جمله ابنیه باغ سعادت آباد به دستور مسعود میرزا ظل السلطان، در فیلم مستند بوی فروردین مورد بررسی قرار گرفته است.

پس از به قدرت رسیدن محمدعلی شاه، وی به امید حمایت مشروطه خواهان از وی و برکناری محمدعلی شاه گاهی کمک های کمی به مشروطه خواهان می کرد. در روز به توپ بستن مجلس توسط لیاخوف، خانه ی وی (عمارت مسعودیه) در کنار میدان بهارستان یکی از محل هایی بود که مشروطه خواهان در آن سنگر گرفته بودند و به سوی قزاقان تیراندازی می کردند.

مسعود میرزا در اواخر عمر مدتی را در اروپا گذراند تا این که پس از دچار شدن به اختلال حواس در دهم تیر ماه 1297 شمسی در حدود هفتاد سالگی در باغ نو اصفهان در گذشت و در مشهد دفن شد.