یپرم خان کشته شد

روز 29 اردیبهشت 1291 یپرم داویدیان گانتاکتسی مشهور به یپرم خان ارمنی از انقلابیون و رهبران نظامی دوران مشروطه که در دوران استبداد صغیر و بعد از آن در نبردهای متعددی علیه نیروهای مخالف مشروطه شرکت کرده بود، کشته شد.

یپرم در سال 1244 خورشیدی در یکی از توابع گنجه (واقع در جمهوری آذربایجان امروزی) موسوم به «پورسوم» به دنیا آمد. او از جوانی به خاطر روحیه ماجراجویی با گروه های مسلح آشنایی پیدا کرد و وارد عرصه مبارزه و فعالیت علیه سیاست های ضد ارمنی امپراتوری عثمانی شد. وی در فاصله سال های 1266 تا 1268 شمسی عضو گروه فدائیان ارمنستان جوان بود. چون دولت روسیه قصد دستگیری مخالفان را داشت، یپرم با گروهی از ارامنه بر آن شد که به خاک عثمانی پناهنده شود اما به دست مرزداران روسیه گرفتار شد.

پس از دو سال بلاتکلیفی در زندان تفلیس، دادگاه روسیه تزاری یپرم و یارانش را به 24 سال زندان با اعمال شاقه محکوم کرد و همگی را به یک اردوگاه کار اجباری به نام ساخالین در سیبری فرستاد. یپرم پس از سه سال که در تبعید و زیر نظر بود، به اتفاق سه نفر از تبعیدشدگان از سیبری فرار کرد و از مرز روسیه گذشت و خود را به ژاپن رساند. پس از اقامتی کوتاه در ژاپن به سوی ایران به راه افتاد تا اهداف حزبی خود را پیگیری کند. وی مدتی در شهر ارسباران و تبریز اقامت گزید و مشغول تبلیغ برای حزب «داشناک» شد. داشناک ها گروهی از ارمنیان بودند که برای استقلال ارمنستان می جنگیدند.

در سال 1279 خورشیدی یپرم از طرف «داشناک» برای تشکیل شاخه حزب در گیلان، راهی شد. وی در دوره حضورش در گیلان در اداره راه سازی مشغول به کار شد و سپس در رشت کوره آجرپزی راه انداخت و به آجرپزی مشغول شد. در این دوران بود که گروهی از قفقازیان و ارمنیان جنگجو به عنوان کارگر به رشت آمده و در آنجا مشغول به کار شدند. این کارگر ها بعد ها گروه مجاهدین فدایی ارمنی را شکل دادند که به سرکردگی یپرم خان در سال 1327 قمری همراه با سپهدار تنکابنی از رشت راهی تهران شدند. از این زمان به بعد بود که یپرم در هر گوشه از ایران که به او و یارانش نیاز بود حاضر می شد و رویاروی مستبدان و طرفداران آن ها می ایستاد و می جنگید.

پس از فتح تهران و خلع محمدعلی شاه قاجار از سلطنت که یپرم خان نقشی اساسی در این پیروزی داشت، روزنامه ها اخبار فتح و رشادت های یپرم را منژس کردند. در این ایام هیات مدیره ای تشکیل شد و یپرم را با دادن اختیاراتی نامحدود به ریاست شهربانی کل (نظمیه) پایتخت منصوب کرد. در این سال یپرم که سرکردگی 50 نفر از مجاهدان را به عهده داشت به همراه 200 نفر بختیاری به سرکردگی جعفرقلی خان سردار بهادر، که بعدا ملقب به سردار اسعد شد، و با کمک عده ای قزاق برای دفع یاغیان آذربایجان فرستاده شدند.

این درگیری با پیروزی یپرم خان و همراهانش به پایان رسید تا رحیم خان سردار نصرت چلپیانلو که مهم ترین سرکرده یاغیان بود به روسیه فرار کرده و پناهنده شود. مخبرالسلطنه هدایت که در این هنگام والی آذربایجان بود، در کتاب خاطرات و خطرات می نویسد: «یپرم بیش از اندازه به خود می نازد و الحق رشید هم هست، با هفت تیر وارد سنگر شخص رشیدخان شده است و رحیم خان از ترس مسلسل فرار کرده است.»

محمدعلی شاه با اینکه از ایران گریخته بود، اما به تحریکات خود ادامه می داد. در سال 1329 قمری هنگام بازگشت شاه مخلوع به ایران جنگ هایی میان قوای هوادار محمدعلی شاه و نیروهای دولتی (مشروطه خواهان) صورت گرفت. سرکرده نیروی دولتی یپرم خان بود و توانست در نزدیکی ورامین قوای طرفدار محمدعلی شاه به فرماندهی ارشدالدوله را شکست دهد و خود او را هم دستگیر کند. ارشدالدوله بلافاصله در دادگاهی صحرایی به مرگ محکوم شد و حکم وی نیز بدون کمترین درنگ به اجرا درآمد.

اندکی پس از این ماجرا، که یپرم خان با جنازه ارشدالدوله به تهران بازگشت، قوای دولتی برای دفع سالارالدوله به سمت غرب رهسپار شد. در این لشکرکشی نیز یپرم یکی از سرکردگان بود. یپرم خان همچنین در واقعه پارک اتابک که به کشته شدن عده زیادی از مجاهدین و ستارخان سردار ملی انجامید، فرماندهی قوای دولتی را عهده دار بود.

سرانجام در 29 اردیبهشت ماه سال 1291 شمسی برابر با 1912 میلادی در جریان یکی از جنگ های دوران مشروطه، یپرم خان و همراهانش به هنگام عزیمت از همدان به کرمانشاه، به قلعه شورجه که اهالی آن با سالارالدوله همراهی کرده بودند، یورش بردند که در میانه تیراندازی ها گلوله ای به یپرم اصابت کرد. این چنین بود که یپرم خان در حالی که 48 سال سن داشت، جان باخت و بعد ها روشن شد که ضارب وی بنام «عبدالباقی» ارباب آن آبادی بوده است.

پیکر یپرم خان را به تهران آوردند و طی مراسم باشکوهی در صحن کلیسای مریم مقدس تهران به خاک سپردند. نیم تنه وی کار لیلیت تریان همچنان در صحن آن کلیسا باقی است و وسایل شخصی و لباس های این مبارز ارمنی نیز هم اکنون در موزه کلیسای وانک در جلفای اصفهان نگهداری می شود.

منبع:سایت تاریخ ایرانی، کتاب تاریخ مشروطیت ایران