وقتی شاهزاده قاجار درباره تربیت زنان می نویسد

دوره حکومت ناصرالدین شاه قاجار، به دلیل آشنایی ایرانیان با غرب دوره ای است که کتابت و نویسندگی به نسبت دوران پیش از آن اوج می گیرد. در این میان به دلیل حضور اجتماعی زنان دربار، نوشتن درباره زنان امری رایج می شود، اگرچه این نگارش زیر سایه پدرسالاری مسلط آن دوران صورت می گیرد.....

نگاهی به کتابچه تادیب النسوان؛ روایتی از پدرسالاری دوران ناصری

یکی از موارد مهم نگارش کتاب هایی درباره شیوه برخورد با زنان است که عموما توسط شاهزادگان و رجال بلندپایه قاجار صورت می گرفته و بعضا نیز نام نویسنده در رساله ذکر نمی شده است. یکی از این موارد کتابچه مشهور «تادیب النسوان» است که اعتراض زنان علیه این رساله بود که بی بی خانم استرآبادی را واداشت تا رساله «معایب الرجال» را در پاسخ به آن بنویسد.

«تأدیب النسوان» رساله ای تربیتی در موضوع تربیت زنان است که تاکنون نویسنده آن شناخته نشده است. اینکه نویسنده کتاب که بوده و چرا نخواسته نامی از او به میان آید از جمله سوال هایی است که باید در خلال پژوهش ها به آن پاسخ داده شود. اکنون که 153 سال از مرگ نویسنده آن می  گذرد با استناد به نتایج تحقیق و پژوهش های صورت گرفته می توان به این راز پی برد که نویسنده «تأدیب النسوان» از ترس توهین زنان و یا رعایت مصالح دیگر نام خود را پنهان کرده است. تأدیب النسوان رساله خطی کوچکی در یک مقدمه و 10 فصل و در مجموع 41 ورق بوده که تاریخ دقیق نگارش اثر و نویسنده آن مشخص نیست.

با تحقیق و مطالعه بر 62 نسخه خطی با محوریت زن در موضوع حکمت عملی شاخه تدبیر منزل، هفت نسخه خطی با موضوعی مشابه شناسایی شد که از آن میان سه نسخه، عنوان مشابه تأدیب النسوان را دارند و نسخه بدل یکدیگر هستند. چهار تحریر دیگر این کتاب با عنوان های متفاوتی چون آداب معاشرت نسوان، سلوک و سیرت زن، رساله ای در احوال و رفتار خواتین زنان و تأدیب النساء معرفی شده اند. تأدیب النسوان به سبب جوابیه بی بی خانم استرآبادی بیش از دیگر کتاب های مشابه خود شهرت دارد.

در هیچ کدام از سه نسخه موجود تأدیب النسوان، نام نویسنده ذکر نشده و هیچ تحقیقی درباره نویسنده این رساله تاکنون انجام نگرفته است. تنها در دیباچه کتابی اشاره شده است که: «براساس نوشته G. Audibert مترجم فرانسوی تأدیب النسوان در سال 1307 هجری قمری/1889م و E. Poweys Matters مترجم انگلیسی   همان مقاله در 1347 ه  . ق/ 1928م، نویسنده تأدیب النسوان یکی از شاهزادگان قاجار بود که رساله خود را در اوایل یا اواسط دهه 1880 میلادی به رشته تحریر در آورد و از ترس واکنش زنان هم عصرش هویت خود را پنهان نگاه داشت.» اما این شاهزاده قاجاری کیست و چرا نام خود را پنهان کرده است؟ برای دستیابی به پاسخ چنین پرسش هایی ابتدا به معرفی نسخه ها یا منابع اولیه کار می پردازم.

معرفی نسخه ها

1- نسخ   شماره 585، کتابخانه و موزه ملی ملک وابسته به آستان قدس رضوی، با عنوان تأدیب النسوان، مورخ 1313 هجری قمری.

2- نسخ   شماره 2812، کتابخان   مجلس شورای اسلامی، با عنوان تأدیب النسوان، تاریخ کتابت 1317 شمسی.

3- تأدیب النسوان، چاپ سنگی، قطع جیبی، تاریخ 1304 قمری، بی نا، بدون شماره گذاری، مصور، نستعلیق، جلد مقوایی، روکش کاغذی، طرح ابره، زمینه قرمز، محل نگهداری کتابخانه مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی و کتابخانه ملی.

4- نسخ   شمار   14165، کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی (قم)، با عنوان تأدیب النساء، تاریخ 1304 هجری قمری.

5- نسخه شماره 4925 ف، کتابخانه ملی (تهران)، با عنوان رساله در احوال و رفتار خواتین زنان، تاریخ 1314 هجری قمری.

6- نسخه شمار   2/6421، کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی (قم)، با عنوان سلوک و سیرت زن، بی تاریخ.

7- نسخه شمار   639، کتابخانه و موزه ملی ملک، با عنوان آداب معاشرت نسوان، بی تاریخ.

یافته  ها

در خصوص یافتن نویسنده اصلی، نسخه شماره 4 (تادیب   النساء) را بررسی می کنیم که مولف یا محرر آن شخصی به نام میرزا محمدعلی بن علی نقی خان جوپاری الاصل کرمانی المسکن بود که شاهزاده محمدحسین میرزا ورقه هایی در سلوک با زنان را به او می دهد و به او دستور می دهد رونوشتی از آن ها بردارد. میرزا محمدعلی پس از مقدمه، صحبت های شاهزاده را به آغاز رساله می افزاید و ضمن تصرفات فراوان و افزودن دیدگاه های خود آن را فصل بندی می کند. اینک   همان بند پیشین را از این رساله بررسی می کنیم: «از حسن اتفاق روزی با یکی از دوستان از همین قبیل صحبت ها در میان بود، شرحی از سلوک زنان صحبت شد. گفتم: گویا کسی بیشتر از من در این مدت گرفتار نبوده. دوستانه نگاهی کرد و لبخندی زد. سبب پرسیدم، لمولفه:

کردم از وی سبب خنده سوال/ بی کم و بیش بیان کرد احوال

گفت که عموی تو مرحوم خانلر میرزای احتشام الدوله، طاب ثراه، با آن همه اقتدار کذایی از دست دختر عمش مبتلا بود و چند ورقی در این باب مرقوم داشته، کنون نزد من موجود است. به دامنش آویخته آن چند ورقه را گرفتم. بعد از مطالعه دیدم آن مرحوم بیش از همه مبتلا بود. لهذا شرح حالی در این چند ورقه نوشته، تشکر کردم.» و بعد می افزاید: «ولی چون ناتمام مرقوم رفته بود، حیفم آمد که ناتمام و بی اسم باشد. همتی گماشته، تصرفاتی زائداً علی تصرفاته کردم.»

محرر رساله تأدیب النساء با نقل خاطره ای از شاهزاده محمدحسن میرزا از رازی پرده برمی دارد و نویسنده اصلی آن ورقه های اولیه را خانلر میرزا احتشام الدوله عموی شاهزاده محمدحسن میرزا معرفی می کند.

نسخه خطی شماره 5 (رساله در احوال و رفتار خواتین زنان) نوشته محمدحسن معتضدالدوله را هم بررسی می کنیم. او پس از 7 سطر مقدمه وارد مطلب اصلی می شود و در آغاز خود را اینگونه معرفی می کند: «این بنده عاصی محمدحسن الملقب به معتضدالدوله» و علت نوشتن رساله را اینگونه می نویسد: «که برحسب خواهش یکی از دوستان به عرض می رساند.»

از بررسی نسخه شماره 7، «آداب معاشرت نسوان» و نسخه بدل ناقص آن «سلوک و سیرت زن» چنین برمی آید که شخص نویسنده خود آن را نگاشته است. او در آغاز این رساله نوشته است: «در شب یلدا که حد و پایانش ناپیدا، خود را مشغول کردن خواستم که مونسی برای تنهایی جویم»، در چند سطر بعد می نویسد: «به هر میدانی اسب خیال راندم و به همه صحرایی توسن فکرت تاختم. دیدم سواران میدان بلاغت و دلاوران عرصه فصاحت نکته ای نگذاشته که نگفته باشند.» نویسنده تصمیم می گیرد «شرحی در سلوک و رفتار این سلسله علیة، اعلی الله قدرهن» یعنی زنان بنویسد. بدین ترتیب نویسنده اندرز ها و دیدگاه خود را درباره زنان می نویسد. بند آخر این رساله نیز به بسیاری از پرسش های این پژوهش پاسخ می دهد: «آنچه به خاطر رسید از سلوک زن با مرد در شب تنهایی، این کتاب را سیاه نمودم و اعتقادم این است که اگر کسی این نحو سلوک بکند و بد بیند، مرا لعنت بکند، والا مرا یاد و به دعای خیر شادم سازند. عمر ما که گذشته، این ها به کار ما دیگر نمی آید. ما را فراموش نکند.»

به استناد این نوشته ها و مطالعه پنج نسخه قبلی به خصوص دست نویس «تأدیب النسا» می  توان به این راز پی برد که نویسنده آن عموی محمدحسن میرزا معتضدالدوله بود و احتمالاً کسی جز خانلر میرزا احتشام الدوله نبود. این شاهزاده نویسنده، خانلر میرزا پسر هفدهم عباس میرزا نایب السلطنه بود که در 1251 هجری قمری و در زمان محمد شاه قاجار و صدارت حاج میرزا آقاسی حاکم یزد بود.

تلاش برای مطیع سازی هر چه بیشتر زنان

تأدیب النسوان شیوه تعلیم و تربیت زن را در دوره قاجاریه و نگاه سنتی نویسنده را به زن نشان می دهد که چگونه زن را به اطاعت محض، سکوت، صبر و اجرای بی چون و چرای دستورات مرد می خواند و زنان را به سازگاری و ملایمت و محبت سفارش می کند. نویسنده در ظاهر با افکار متجددانه در جهت منافع زن اندرز می دهد، حال آنکه از سنت ایرانی و فرهنگ غربی هر آنچه را به نفع اوست برگزیده و آن ها را به عنوان راه و روش زندگی بهتر به زنان توصیه می  کند.  نویسنده در سیاست رفتاری ملایم داشت، چنانکه لسان الملک سپهر می نویسد: «احتشام الدوله کار از در رفق و مدارا کرد» و می افزاید: «شاهزاده که مردی مجرب بود، آتش سخت و غضب را به زلال صبر و سکون بنشاند و دفع غوغای عامه را به آلات حرب و ضرب دست نبرد.»

واقعیت این است که سنت نصیحت گویی در ایران، سنتی دیرپا است و بسیاری از سالمندان از این طریق عقاید خود را گفته اند و برای اصلاح فرد و اجتماع شیوه های رفتاری توصیه کرده اند. خانلر میرزا احتشام الدوله نیز به زعم خود با نیتی خیر و به قصد اصلاح رفتار زنان و دختران اندرز داده و پیشنهاد کرده است که اگر این روش ها را به کار ببندند بد نبینند. اما این دستورات به ظاهر خیرخواهانه، بیشتر اجرای خواست  های مردانه و بر پایه خدمت، اطاعت و ایثار زن بنا شده و از سویی در جهت استقرار قدرت، برتری و تسلط مردانه است. نویسنده با دیدگاه سنتی راه و رسم تربیت زنان را چنین فرض می کند. پس از او مقلدان و معاصران این نویسنده نیز با نگاهی سنتی از چنین متنی استقبال کردند و رونوشت  های متعدد از آن برداشتند و به سلیقه خود تغییراتی در آن نوشته آغازین ایجاد کردند و حتی چنان پیش رفتند که آن را مناسب آموزش در مکتب خانه های دختران دانستند. اما عده ای از زنان که به این کتاب دسترسی داشتند از انتقادات و حکم های تربیتی این شاهزاده و شیوه آموزش او دلگیر شدند و از بی بی خانم استرآبادی خواستند که به این نویسنده و محرران این کتاب پاسخ دهد و او کتابچ   «معایب الرجال» را در پاسخ به کتابچه «تأدیب النسوان» نوشت و شاید یکی از علل ماندگاری این کتاب   همان جوابیه باشد. به هر ترتیب اینگونه کتاب های اخلاقی، نشان دهنده اوضاع اجتماعی، آداب و رسوم، طرز تفکر مردان و احوال زنان و به عبارتی گوشه ای از تاریخ اجتماعی ایران در دوره قاجاریه را نشان می دهد.

نتیجه اینکه با بررسی انجام شده مشخص شد که هسته اصلی این کتاب تربیتی، کتابچه آداب معاشرت نسوان یا به عبارت نسخه بدل دیگرش «سلوک و سیرت زن» نوشته خانلر میرزا احتشام الدوله است که در دوره ناصرالدین شاه قاجار و پیش از سال 1278 هجری قمری نوشته شده است. این کتاب بدون عنوان را محمدحسین میرزا معتضدالدوله، میرزا محمدعلی بن علی نقی خان جوپاری و شخصی نا شناس که این موضوع را موافق طبع و سلیقه خود دیده، بازنویسی کردند، مطالبی به آن افزودند، فصل بندی کردند و عنوان هایی چون تأدیب النسوان، تأدیب النساء و رساله در احوال و رفتار خواتین زنان بر آن نهادند و بدین ترتیب از کتابچه نخست، دست نویس های متعدد ساخته شد. تاریخ بعضی نسخه ها 1304 و بعضی 1313 هجری قمری است اما تاریخ واقعی نگارش اثر نخستین به احتمال قوی پیش از سال 1278 هجری قمری است.

منبع: سایت تاریخ ایرانی