آقاشیخ محمد خیابانی رییس مجاهدین آذربایجان که شهید شد

فروردین ١٢٩٩ قیام مسلحانه شیخ محمد خیابانی علیه دولت وثوق الدوله در تبریز آغاز شد. وی از جمله مبارزینی بود که در سال های پایانی حکومت قاجار در نقاط مختلف کشور به مقابله با استعمار و استبداد پرداخت و سرانجام در ٢٢ شهریور سال ١٢٩٩ در تبریز به شهادت رسید.

قیام شیخ محمد خیابانی

شیخ محمد، فرزند حاجی عبدالحمید، بازرگانی اهل خامنه از توابع شبستر بود و در 1256 شمسی در خامنه  از توابع تبریز  متولد شد . او پس از چند سال کار و تحصیل مقدماتی در روسیه که محل اقامت پدرش بود به تبریز بازگشت و به تحصیل علوم دینی پرداخت و پس از تحصیل فقه و اصول تا نزدیک مرحله اجتهاد، هیئت و نجوم را آموخت. مدتی نیز حکمت و طبیعیات و تاریخ و ادبیات تحصیل کرد.

هنگام اولتیماتوم روسیه تزاری برای بیرون راندن مستشاران خارجی و ادامه اقامت مستشاران روسی در ایران که با موافقت احمدشاه روبرو شد و به تعطیلی مجلس دوم انجامید، شیخ محمد خیابانی به مبارزه علیه حضور بیگانگان ادامه داد. او طی نطق های پر شوری در مجلس، نمایندگان را از تسلیم شدن در برابر روس ها بر حذر داشت.

روزنامه تجدد

شیخ محمد خیابانی پس از نطق آتشین و معروف خود در جریان بررسی موضوع اولتیماتوم روسیه برای عزل مورگان شوستر در مجلس، که برایش شهرت بسیار حاصل آورد و پس از انحلال مجلس دوم به تبریز بازگشت و روزنامه تجدد را منتشر کرد. شبی با دوستان خود فیوضات، عبدالله زاده، امیرخیزی و رفعت تصمیم گرفتند که علیه استبداد، اجرای کامل قانون اساسی و برای تبلیغ عدالت و برابری حقوق روزنامه ای به عنوان ارگان حزب دموکرات با نام «تجدد» منتشر کنند. این روزنامه در آن زمان تا جایی پیش رفت که برای اولین بار در ادبیات فارسی (در سال 1299 خورشیدی) از واژه فمینیسم استفاده کرد. در تجدد چندین نویسنده زن نیز فعال بودند.

او پس از بازگشت به تبریز مبارزات سیاسی خود را سامان تازه ای بخشید. مهم ترین بخش این مبارزات، قیام وی در برابر پیمان 1919 وثوق الدوله بود. پس از پایان جنگ جهانی اول که با تخلیه مناطق شمالی ایران از نیروهای روس همراه بود، دولت انگلیس رقیب دیرینه روس به بهانه های مختلف، از جمله مبارزه با یکی از دولت های متحدین (عثمانی) یا مبارزه با نفوذ بلشویسم به ایران، به تقویت روز  افزون نیروهای خود در ایران پرداخت و برای تسلط بیشتر و بسط و نفوذ سیاسی و اقتصادی خود دولت وثوق الدوله را برای انعقاد قراردادهای گوناگون تحت فشار قرار داد. یکی از پیمان هایی که موجب افزایش قابل ملاحظه سلطه سیاسی انگلیسی ها در ایران شد، قرارداد 1919 بود. به موجب این قرارداد که در مرداد 1298 با دولت وثوق الدوله منعقد شد، امتیاز راه آهن و راه های شوسه در سراسر کشور به انگلیس واگذار شد و ارتش و دستگاه مالیه ایران زیر نظر مستشاران سیاسی و اقتصادی بریتانیا قرار گرفت. کابینه وثوق الدوله به دنبال تحمیل این قرارداد با موج مخالفت های عمومی و اعتصابات صنفی و کارگری در کشور سقوط کرد. روحانیون مبارز از جمله شیخ محمد خیابانی و سیدحسن مدرس در جریان مخالفت ها و اعتراضات عمومی مردم علیه پیمان 1919، به وثوق الدوله که عاقد این پیمان بود، به شدت اعتراض کردند.

خیابانی در آستانه انتخابات دوره چهارم مجلس، مردم را از رأی دادن به سیاسیون وابسته به انگلیس یا روسیه بر حذر داشت. او قرارداد 1919 را مضر به حال مملکت و ناقض حاکمیت ملی و استقلال ایران خواند و در تهران با وع1 خطابه و نگارش مقاله به تشریح ابعاد خطرناک این پیمان پرداخت. او برای واداشتن وثوق الدوله به لغو معاهده، در بهار 1299 به مبارزه مسلحانه روی آورد و در 17 فروردین همان سال در برنامه ای از پیش طراحی شده، تمامی ادارات و مراکز دولتی تبریز را تصرف کرد. وی با گسترش این قیام به دیگر شهرهای آذربایجان، توانست این خطه را از حاکمیت دولت وثوق الدوله خارج سازد.

در کشاکش قیام شیخ محمد خیابانی، دولت وثوق الدوله سقوط کرد و کابینه مشیرالدوله زمام امور را به دست گرفت. مشیرالدوله برای پایان دادن به قیام خیابانی، مخبرالسلطنه حاکم تبریز را مأمور فرونشاندن این قیام کرد. مخبرالسلطنه پس از چند دوره مذاکره بی حاصل با شیخ محمد خیابانی، سرانجام به کمک قوای قزاق عملیات نظامی بزرگی را علیه نیروهای وفادار به خیابانی به راه انداخت. در جریان این نبرد نیروهای شیخ سرکوب شده و خیابانی نیز در 22 شهریور 1299 کشته شد.

در آخرین نطق شیخ محمد خیابانی چنین آمده است:

«تبریز می خواهد حاکمیت بدست ملت باشد. تمام ایران. فعلاً با زبان حال خود این تقاضا را می نماید. هرگاه تهران از قبول این نظریه سرپیچی کند، ما با اصول رادیکالیسم ایران را تجدید بنا خواهیم نمود، ما می گوئیم حاکمیت دموکراسی باید در سراسر ایران جاری باشد. اهالی ایالات و ولایات باید رأی خود را آزادانه اظهار دارند برای مدافعه این حق، آخرین مرحله مردن است و مردن در این راه را ما بر زندگی بی شرمانه ترجیح می دهیم.»

دولت مشیرالدوله از بیم عکس العمل مردم، قتل خیابانی را تا مدت ها خودکشی اعلام کرد، اما این ترفند، بی حاصل بود به طوری که مشیر الدوله و مخبرالسلطنه که هر دو در مجلس چهارم وکیل بودند، نزد بسیاری از نمایندگان به «قاتل» مشهور شده و روزنامه «طوفان» نیز در مقاله ای این دو را عامل قتل خیابانی و آشوب های تبریز معرفی کرد.

منابع: سایت تاریخ ایرانی، موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی،تاریخ بیست ساله ایران( حسین مکی)