مسجد جامع هرات، اوج هنر معماری اسلامی در افغانستان
مسجد جامع هرات، به دلیل بنای بسیار زیبا و دقیقش یکی از مهمترین و با ارزش ترین بناهای تاریخی افغانستان به شمار می آید که اوج هنر معماری اسلامی را در این کشور به نمایش می گذارد.
می شود گفت مسجد جامع هرات، خلاصه ی معماری اسلامی است. مساجد جامع در تمام دوران طلائی تمدن اسلامی، نشانه ای از عظمت و آبادانی یک شهر بوده است. بهترین معماران و هنرمندان برای ساختن آنها جمع می شده اند و نهایت سعی و کوشش در ساختن آن از خود به خرج می دادند. از طرفی مراکز مهم شهر مثل بازار و ساختمان های حکومتی در اطراف مسجد جامع هر شهر تشکیل می شد و نبض شهر در اطراف آن تندتر می زد.
معماری مسجد جامع هرات را خلاصه ی معماری اسلامی دانسته اند و از این حیث یکی از مساجد جامع شاخص و مهم افغانستان است که پس از چندین قرن، هنوز می شود، اوج هنر معماری غوریان و تیموریان رادر این مسجد دید.
مسجد جامع هرات، گنجینه ی هنر افغانستان، در شمار شاهکارهای معماری افغانستان و جزو افتخارات این سرزمین محسوب می شود. این مسجد مجموعه ی کاملی از بیان تاریخ، فرهنگ و هنر است که با معماری، کاربرد مصالح و تکنیک های مختلف ساخت به عرصه ظهور رسیده است.
وقتی که وارد مسجد می شوید، به هر کجا که بنگرید، د رآمیختگی هنر و عشق را در جای جای آن می توان دید و لمس کرد. این مسجد را باید یکی از معدود بناهای تاریخی برجای مانده از تمدن اسلامی شمرد که در سال 26 ه .ق رسماً به صورت مسجد در آمد،.
بنای اصلی مسجد در قرون اول تا پنج هجری چوبین و منقش بود که به علت حادثه آتش سوزی در شب جمعه هشتم جمادی الاول 414 ه .ق نیمی از مسجد طعمه حریق شد. مسجد جامع را به شکل کنونی آن هنگامی که سلطان غیاث الدین محمد بن سام غوری هرات را پایتخت خود قرار داد طرح ریزی کرد.
صحن مسجد که در وسط آن حوضی بزرگ قرار دارد، یک محوطه ی مستطیلی شکل به وجود آورده که چهار طرف آن را بنای مسجد احاطه کرده است. چهار ایوان بزرگ به چهار جهت در وسط که هر کدام از حیث رفعت و بزرگی، خود شکوه این بنای معظم را نمایان می سازد.
این مسجد با فضاهای متعدد مثل چهار ایوان، شش دروازه، چهار صد و هشتاد گنبد، صد و سی رواق، چهار صد و چهل ستون، یک دربند مدرسه ی علمیه ی بزرگ با مجموعه ای از آجرکاری، کاشی کاری، گچ بری، نقاشی ها، خطوط زیبای کوفی، ثلث و نستعلیق، تاریخ خلاصه شده ای از هنر این سرزمین است.
در معماری تزئینی، هر نقش ورای ارزش صوری خود، دارای ارزشی برگرفته از فرهنگ و بیانگر عقیده و آرمان تداوم یافته ی مردم جامعه در نسل ها است. آرایه های معماری از سویی ذهن بیننده را به زیبایی صوری و ظاهری نقش ها و نوع کاربری فضاهای بنایی که نقش و نگارها بر دیوارهای آن نشسته، فرا می خوانند و از سوی دیگر دیدگاه بیننده را به قلمرو و راز و رمزهای فرهنگی و دینی پوشیده در مفاهیم نقش ها می گشایند.
نکته ی جالب در ساخت مساجد جامع هرات سیر تاریخی ساخت آن است که ساخت این مسجد را به یک دوره و سبک معماری محدود نکرده و اجازه ی شرکت سبک های معماری غوری، تیموری و حتی اکثر اقوام حکمران این سرزمین را در ساخت این مسجد داده است.
در گوشه ای از صحن مسجد جامع هرات دیگ برنجی بزرگی جلب توجه می کند که از لحاظ ساخت و تزئینات یکی از شاهکارهای شگفت تاریخ هنر و صنعت به شمار می رود که در گذشته در روزهای متبرک در آن شربت تهیه و بین مردم توزیع می کردند. محیط این دیگ که در قرن هشتم هجری ساخته شده 6/4 متر و عمق آن به 5/1 متر است و در قسمتی از آن این شعر زیبای سعدی جلب توجه می کند:
غرض نقشیست کز ما باز ماند که هستی را نمی بینم بقائی
مگر صاحبدلی روزی برحمت کند در کار درویشان دعائی
منابع: شفقنا - پیام افتاب
