نگاهی به واقعه 17 شهریور 1357 و پیامدهای آن

روز 17 شهریور 1357 از روزهای مهم تاریخ معاصر ایران و یکی از نقاط عطف انقلاب اسلامی بوده است. در روزهای قبل از این اتفاق سیستم پهلوی از اعتماد بنفس بالایی برخوردار بوده و مخالفین را نیروی سیاسی مهمی قلمداد نمی‌کرد، اما این اتفاق نشان داد که این سیستم بسیار متزلزل بوده و به‌راحتی در معرض خطر قرار می‌گیرد.

شاه در این دوران در یك مصاحبه تشریح كرد كه «هیچ قدرتی توان كنار نهادن مرا نخواهد داشت. چراکه 700 هزار نیرو از من پشتیبانی می‌کنند، همه كارگران و اكثریت مردم پشت سرم هستند و من قدرتمندم.»(1) اما در روز 17 شهریورماه 1357 ملت ایران نشان دادند که اعتراضات اساسی به حاکمیت پهلوی‌ها و ساختار و عملکردهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آن‌ها دارند. اتفاقات این روز ریشه در تظاهرات و شورش‌های ماه‌ها و روزهای گذشته در تهران و سایر شهرهای کشور داشت. چراکه از اواخر سال 1356 به‌تدریج حرکت‌هایی بر ضد حکومت پهلوی شکل‌گرفته بود که کم‌کم به سمت شورش سراسری و انقلاب سیاسی حرکت می‌کرد.

به دنبال یک‌رشته تظاهرات مردمی که از 13 شهریورماه همان سال آغازشده بود و در روزهای آتی نیز ادامه پیدا کرد، حکومت اعلام کرد که از روز هفدهم شهریور در تهران و 11 شهر دیگر به مدت 6 ماه حکومت‌نظامی برقرار خواهد شد و احدی حق تجمع در اماکن عمومی را ندارد؛ اما مردم تهران که از این مسئله اطلاعی نداشتند از ساعات اولیه صبح به خیابان‌ها آمده و به سمت میدان ژاله که به دلیل شهادت عده‌ای از انقلابیون در آنجا، به یکی از نمادهای انقلاب تبدیل‌شده بود حرکت کردند. نیروهای نظامی نیز به سمت مردم آتش گشوده و تعداد بسیاری از آن‌ها را به شهادت رساندند. در دیگر شهرهای کشور نیز ساواک و سایر نیروهای نظامی و امنیتی بر روی تظاهرکنندگانی که حکومت‌نظامی را نادیده گرفته و به خیابانها ریخته بودند، آتش گشودند و تعداد کثیری از آنها را شهید و مجروح کردند. بیشترین اتهامات مربوط به فاجعه روز 17 شهریور 1357 متوجه ساواک و نیروهای امنیتی و اطلاعاتی آن شد.(2) تبعات سنگین این اتفاقات باعث شد تا حکومت پهلوی سعی درترمیم وجهه خود در میان مردم کند. در آن میان شریف امامی نخست‌وزیر وقت برای آرام کردن فضای بحرانی کشور، طی نطقی از واقعه میدان ژاله ابراز تأسف کرد و کشته‌شدگان و جان‌باختگان 17 شهریور را موردتکریم قرار داده و به مردم به دلیل این فاجعه تسلیت گفت. این موضع‌گیری شریف امامی از سوی ساواک تهران، که در آن تحولات نقش محوری داشت، مورد اعتراض واقع شد و پرنیان فر ــ رئیس وقت ساواک تهران ــ طی نامه‌ای خطاب به مقدم (رئیس ساواک)، به این موضع‌گیری نخست‌وزیر انتقاد کرده و اضافه کرد که اگر سخن شریف امامی در ادای احترام به کشته‌شدگان و شهدای 17 شهریور مورد تأیید مجموعه حکومت بوده باشد، پس در این میان نیروهای امنیتی و انتظامی که به دستور حکومت در آن روز مرتکب این کشتار شدند، در چه جایگاهی قرار خواهند گرفت. پرنیان فر هشدار داد که سخنان نخست‌وزیر آثار و تبعات سوئی در تضعیف روحیه نیروهای ساواک و دیگر نیروهای نظامی و انتظامی بر جای خواهد گذاشت. واقعه 17 شهریور باعث صدمات انسانی و مالی فراوانی در پایتخت شد. از تعداد شهدای این اتفاق آمار دقیقی در دست نیست و از 200 تا 4000 شهید در نوسان است. تعداد بسیاری از مردم، افراد و گروه‌ها نیز دستگیر و به زندان انداخته شدند. بعدازاین جریان هولناک، به‌رغم تصور رژیم پهلوی آتش انقلاب برافروخته‌تر شد و سرعت جریانات انقلابی شتاب بیشتری گرفت، به‌طوری به‌رغم تلاش‌های بسیار از قبیل تغییرات پی‌درپی چهره‌ها، کابینه‌ها و اشخاص و تغییر روش‌های مقابله با انقلاب، رژیم پهلوی نتوانست خود را از گزند انقلاب و انقلابیون حفظ نماید.(3) این واقعه توانست بر ادامه کار انقلابیون و تضعیف حکومت پهلوی اثرات مهمی گذاشته و فضای سیاسی و عمومی کشور را به سمت تغییرات اساسی سوق دهد. اهمیت این مسئله به حدی است که به دلیل پیامدهای این واقعه، می‌توان آنرا یکی از حساس‌ترین و تعیین‌کننده‌ترین اتفاقات تاریخ انقلاب اسلامی دانست. در ادامه سعی شده است تا به‌صورت مختصر به برخی پیامدهای مهم واقعه 17 شهریور 1357 پرداخته شود.
1. افزایش شکاف بین مردم و حاکمیت: این اتفاق نشان داد که دیگر مردم نمی‌توانند حکومت پهلوی را تحمل نمایند و ریختن خون چندین نفر از شهروندان منجر به دوری بیش‌ازپیش ملت از پهلوی‌ها و تمایل روبه افزایش آنها برای جایگزینی یک سیستم سیاسی جدید به‌جای آنها شد. درواقع، مردمی که با چشمان خود می‌دیدند که حکومت و نیروهای آن خون برادران و خواهرانشان را بر زمین ریخته و برعلیه آنها - که سلاحی به‌جز شعار نداشتند- اسلحه می‌کشند، به جوش آمده و مصمم‌تر از قبل در مسیر اهداف انقلابی حرکت کردند. پس‌ازاین اتفاق حکومت سعی کرد تا با اقداماتی از قبیل تبلیغات رسانه‌ای و ابراز تأسف به ترمیم خود و پر کردن شکاف بین مردم و حاکمیت بپردازد، اما اتفاقات روزها و ماههای آینده نشان داد که موفق به انجام چنین کاری نشده است.

2. افزایش عزم مردم و تحکیم رهبری امام: تحولات این روز نشان داد که دیگر امکان مصالحه با حکومت پهلوی وجود ندارد و این حکومت از هر وسیله‌ای برای بقای خود استفاده کرده و تنها چیزی که برای آن مهم است بقای سلطنت است و در این راه ریختن خون مردم هیچ اهمیتی ندارد؛ بنابراین امام خمینی نسبت به این واقعه عکس‌العمل شدیدی نشان داده و شاه را مسئول مستقیم این واقعه دانسته و خواستار انهدام حکومت پهلوی شد. پس‌ازاین اتفاقات مردم نیز به این نتیجه رسیدند که تنها راه مقابله با سلطنت افزایش مقاومت و تلاش در راستای اهداف انقلابی تا رسیدن به پیروزی است. گرچه غروب جمعه 17 شهریورماه 1357 فاجعه خرداد 42 را در اذهان زنده نمود، ولی سیر وقایع نشان داد که این بار ملت از پای نخواهد نشست و تا پیروزی انقلاب به مبارزه ادامه خواهد داد.(4) همچنین، تحولات روز 17 شهریورماه 1357 منجر به تحکیم رهبری امام و نیروهای مذهبی درروند انقلاب شد. درواقع این تحولات در پی دعوت امام از مردم برای مقاومت در مقابل حکومت‌نظامی و دودمان پهلوی انجام‌گرفته بود که این مسئله نشان داد که طیف‌های بسیاری از مردم رهبری امام را قبول دارند و به دنبال ایشان حرکت می‌کنند. همچنین این مسئله باعث شد تا سایر گروه‌های سیاسی مخالف شاه بیش‌ازپیش پی به نفوذ و قدرت امام در جنبش انقلابی ایران ببرند. بعلاوه این واقعه باعث شد تا رسانه‌های خارجی به نقش امام در انقلاب ایران بیش‌ازپیش بپردازند.
3. تضعیف حکومت و تزلزل در سیستم و ساختارهای آن: قیام 17 شهریور منجر به تضعیف حاکمیت پهلوی‌ها و ایجاد گسست و تزلزل در درون نیروهای سلطنتی برای مقابله با انقلابیون شد. با وقوع تحولات این روز و روزهای قبل از آن، عده‌ای در درون حاکمیت پی به این مسئله بردند که دیگر حکومت پهلوی نمی‌تواند استمرار داشته باشد و دیر یا زود از بین خواهد رفت. درواقع گسترش تظاهرات و حضور توده‌های میلیونی در خیابانها پایه رژیم شاه را به لرزه درآورد و طرفداران سلطنت پهلوی احساس کردند که جریان به‌صورت غیرقابل‌کنترلی درآمده است.(5) از طرف دیگر، برخی از ارتشیان با وقوع تحولات 17 شهریور 1357 و ارسال پیام امام خمینی (ره) و دعوت از آنان برای پیوستن به موج انقلاب، از ادامه روند مقابله نظامی با انقلابیون دلسرد شده و این موضوع باعث ایجاد شکاف در درون ارتش و نیروهای نظامی و تضعیف حاکمیت پهلوی شد. تمرد برخی از سربازان از اجرای دستورات فرماندهان نیز از دیگر مصائب رژیم در روز 17 شهریور و روزهای پس‌ازآن بود. در همان‌ لحظه‌ی‌ اوّل‌ در میدان‌ ژاله‌ یک‌ سرباز فرمانده‌ خود را هدف‌ قرارداد و سپس‌ خود را به‌ قتل‌ رساند. طبق‌ گزارش‌ ساواک‌ سه‌ نفر از سربازان‌ وظیفه‌ی‌ لشکر گارد در حین‌ اجرای‌ مأموریت‌ کنترل‌ اغتشاشات‌، ضمن‌ سرقت‌ سه‌ قبضه‌ تفنگ‌ ژـ 3 با 300 تیر فشنگ‌ متواری‌ شده‌اند. اسامی‌ این‌ سه‌ نفر عبارت‌ بود از قاسم‌ دهقان‌، علی‌ غفوری‌ و محمد محمدی‌. فردای‌ آن‌ روز محل‌ اختفای‌ این‌ سه‌ سرباز کشف‌ و به‌ محاصره‌ی نیروهای‌ نظامی‌ درآمد که‌ هر سه‌ نفر مورد اصابت‌ گلوله‌ قرار گرفتند که‌ محمد محمدی ‌در دم‌ به‌ شهادت‌ رسید)6( همچنین عده‌ای از نمایندگان مجلس به نخست‌وزیر اعتراض کرده و از نحوه برخورد با معترضان شاکی بودند. همه این تحولات نشان‌دهنده ایجاد شکاف در بین نیروهای سلطنت و تضعیف بیش‌ازپیش پهلوی بود که کاتالیزور آن تحولات روز 17 شهریور 1357 بود.
4. سردرگمی آمریکا و سایر حامیان خارجی شاه: اتفاقات روز 17 شهریورماه 1357 به آمریکا و سایر حامیان خارجی محمدرضا شاه پهلوی نشان داد که حکومت پهلوی در بین ایرانیان دارای مشروعیت نبوده و هرآن امکان براندازی آن و برقراری یک سیستم جدید سیاسی در ایران وجود دارد. هرچند این اتفاقات تأثیر چندانی بر حمایت‌های آمریکا از سلطنت پهلوی نداشت، اما باعث ایجاد برخی اختلاف‌نظرها در درون این کشور در رابطه با چگونگی مواجه‌شدن با قیام انقلابی ملت ایران شد. این اختلافات تا روز پیروزی انقلاب ادامه پیداکرده و باعث شد تا آمریکا از انقلاب اسلامی ایران غافلگیر شده و نتواند موضع‌گیری درستی در مقابل آن داشته باشد. در مهرماه سال 1357 این اختلافات در بین مسئولین آمریکایی به اوج خود رسید. به‌گونه‌ای که هرکدام از آنها موضع خاصی می‌گرفتند. در همان زمان برژینسکی با شاه تماس گرفت و گفت که آمریکا به‌طور کامل از شاه و اقداماتش حمایت می‌کند. برعکس وزارت خارجه آمریکا از روزنامه‌های امریکایی انتقاد می‌کند که چرا شما نسبت به شخصیت آیت‌الله خمینی بد نوشته‌اید؟ حتی آندرویانگ نماینده سیاهپوست آمریکا در سازمان ملل امام خمینی را یک قدیس بزرگ می‌نامد. این نشان‌دهنده یک تضاد و سردرگمی در میان مسئولین آمریکایی در مواجهه با انقلاب ایران است.(7)

5. تشدید هیجانات انقلابی توسط مطبوعات: به دنبال اعتراضات و شورشهای مردمی در سالهای 1356 و 1357 و برای جلوگیری از تشدید آنها حکومت آمریکا به رژیم پهلوی فشار آورد تا حداقلی از آزادیهای سیاسی را به مخالفین بدهد تا بتوانند به فعالیت پرداخته و با ایجاد یک فضای آزاد از بار مخالفتها کاسته شود. اما مخالفین از این فضای ایجادشده برای تشدید مخالفت با رژیم پهلوی استفاده کردند و واقعه 17 شهریور سال 1357 نیز منجر به تشدید این جریان شد. درواقع با یک آزادی نسبی که به مطبوعات داده شد و با توجه به جو ضد دولتی شدیدی که به دنبال واقعه 17 شهریور ایجادشده بود، برخی مطبوعات با مردم همراه شده و به شور و هیجان انقلابی مردم دامن زدند.(8)
6. گسترش مخالفتها و تشدید اعتصابات: یکی دیگر از پیامدهای واقعه 17 شهریور تشدید اعتصابات در ادارات و نهادهای دولتی بود. به دنبال تحولات این روز اعتصابات شروع می‌شود و به دنبال آن دستگاه‌های مختلف مملکت از کار بازمی‌ایستند. مدارس در روزهای متوالی تعطیل می‌گردد، به‌طوری‌که تا 15 مهرماه هیچ مدرسه‌ای باز نشده است. ادارات نیز به‌سرعت یکی پس از دیگری تعطیل می‌گردد، بنابراین دستگاه اداری مملکت کاملاً تعطیل می‌شود. در این شرایط شریف امامی احساس کرد که نمی‌تواند کار کند، حتی کارکنان وزارت نیرو، برق صنایع را تأمین نمی‌کنند، دستگاه‌های ارتباطی نیز دست از فعالیت می‌کشند.(9) حتی صنایع نفتی جنوب نیز تعطیل می‌گردند و کارگران شرکت نفت ایران دست از کار می‌کشند. بدین ترتیب کمر رژیم می‌شکند و مملکت به سمت انقلاب و تغییر ساختار حرکت می‌کند.

فرجام
واقعه 17 شهریور 1357 یک روز سرنوشت‌ساز و تعیین‌کننده در تاریخ انقلاب اسلامی مردم ایران است. تحولات این روز پیامدها و تأثیرات شگرفی بر ادامه کار انقلابیون و تضعیف سلطنت و نیروهای پهلوی داشت. مهم‌ترین پیامدهای این واقعه تحکیم رهبری امام خمینی(ره) و تشدید عزم مردم برای سرنگونی حکومت پهلوی، تضعیف حکومت و تزلزل در سیستم و ساختارهای آن، افزایش شکاف بین مردم و حاکمیت، سردرگمی امریکا و سایر حامیان خارجی شاه، تشدید هیجانات انقلابی توسط مطبوعات و گسترش مخالفت‌ها و تشدید اعتصابات در ادارات و نهادهای دولتی و صنعتی بود. این پیامدها نهایتاً منجر به تشدید جو انقلابی و نابودی رژیم پهلوی در بهمن‌ماه 1357 شد.

پی‌نوشت‌ها:
1- غلام‌رضا نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج سال ایران؛ از كودتا تا انقلاب، تهران،نشر رسا، 1373، جلد چهارم، ص  74.
2-  رمضانعلی شاکری، انقلاب اسلامی و مردم مشهد، چاپ دوم، تهران، بی‌نا، 1362، ص 93ـ 94 و حسین فردوست: خاطرات ارتشبد سابق، حسین فردوست: ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، جلد اول، چاپ سوم، تهران، مؤسسه اطلاعات، 1370، ص 578 ـ 589.
3-   جواد منصوری،سیر تکوینی انقلاب اسلامی،چاپ دوم،تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت خارجه، 1375، ص 321.
4-   مجله جهاد،17 شهریور آذرخش سرخی بر تارک انقلاب اسلامی ،شماره 37،شهریور 1361.
5- منصوری،پیشین، ص 121.
6-   روح‌الله حسینیان، بازخوانی سیر تاریخی قیام خونین 17 شهریور ،مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 10/5/1395.قابل‌دسترس در:
http://www.irdc.ir/FA/content/5991/default.aspx
7-   .منصوری،پیشین، ص 323.
8-   . منصوری،پیشین، ص322.
9- . منصوری،پیشین، ص 324.