من لایحضره الفقیه، میراث تشیع

آگاهی از میراث حدیثی شیعه که حاصل رنج همه دانشمندانی بوده است که از ابتدای تاریخ تشیع در حفظ و پاسداشت آن کوشش فراوان کرده اند.

کتابُ مَن لایحْضُرُه الفَقیه، ( به معنای کتاب کسی که  فقیه در دسترس او نیست) دومین کتاب از کتب اربعه امامیه؛ اثر شیخ صدوق (درگذشت سال٣٨١ ق) است. این کتاب که مجموعه ای در حدیث است، با هدف گردآوری احادیث صحیح و موثق تألیف شده است تا پاسخگوی نیازهای شرعی کسانی باشد که به فقیه دسترسی ندارند. کتاب من لایحضره الفقیه، بزرگ ترین و مهم ترین اثر شیخ صدوق به شمار می رود. سبک نگارش آن، سبک رایج در قرون اولیه اسلامی است که فقهای شیعه فقط به روایت و نقل سخنان ائمه(ع) اکتفا می کردند. در این کتاب حدود ٦٠٠٠ حدیث گردآوری شده و بر خلاف کافی فقط مشتمل بر روایات فقهی است. من لایحضر مورد توجه فقهای شیعه و بوده و ایشان شرح های متعددی بر آن نوشته اند. مشهورترین شرح آن کتاب روضة المتقین نوشته مجلسی اول است. شیخ صدوق احادیث کتاب من لایحضره الفقیه را از کتب عالمان پیشین هم چون حریز بن عبدالله سجستانی و شیخ اجل حلبی و علی بن مهزیار اهوازی و احمد بن محمد بن عیسی و ابن ابی عمیر و برقی و حسین بن سعید اهوازی، استخراج و جمع آوری نموده است.

درباره مولف

شیخ صدوق محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی مشهور به شیخ صدوق، (٣٠٥ ٣٨١ق.) از بزرگ ترین علمای شیعه در قرن چهارم قمری است، او را بزرگ ترین محدّث و فقیه مکتب حدیثی قم به شمار آورده و حدود ٣٠٠ اثر علمی به او نسبت داده اند که بسیاری از آنها امروزه در دسترس نیست. علاوه بر کتاب من لایحضره الفقیه، معانی الاخبار، عیون الاخبار، الخصال، علل الشرائع و صفات الشیعة از آثار مهم او به شمار می آیند.

جایگاه کتاب

کتاب من لایحضره الفقیه، بزرگ ترین و مهم ترین اثر شیخ صدوق به شمار می رود و به گفته علما و دانشمندان، از کتب اربعه معتبر شیعه محسوب می شود که تاکنون مرجع و محل استفاد مجتهدان، فقها و خواص و عوام بوده است. ده ها نفر از علما و فقهای شیعه آن را شرح و بر آن حاشیه زده و ترجمه هایی به فارسی از آن به دست داده اند. در میان آثار به دست آمد شیخ، فقط کتاب من لایحضره الفقیه کتاب جامعی در فقه و احکام مذهب شیعه جعفری است. دیگر آثار وی معمولاً با نام موضوعی مزین شده و بیانگر احادیثی هستند که در آن رشته و موضوع موجود بوده است.

گسترگی مباحث

گسترگی مباحث و شمول آن نسبت به ابواب مختلف فقهی از دیگر ویژگی های این کتاب است. برخی از مباحث فقهی آن عبارت اند از: آب ها و طهارت و نجاست آن واجبات نماز و مقدمات آن؛ مانند وضو، غسل و تیمم احکام اموات احکام نماز احکام قضاوت مکاسب احکام ازدواج احکام ارث و....

شروح و تعلیقات

تا کنون ٢٣ شرح بر کتاب من لایحضره الفقیه ثبت شده است، که اکثر آنها یا اکنون مفقود شده اند و در دسترس نیستند و یا اینکه تنها نسخه خطی آنها در دسترس است و به صورت گسترده منتشر نشده اند. برخی از این شرح ها عبارتند از: روضة المتقین فی شرح اخبار الائمة المعصومین(ع) نوشته مجلسی اول، که شارح این شرح عربی، به بیان اسانید کتاب پرداخته و اگر روایتی در من لایحضره الفقیه صحیح نبوده، به صحت حدیث به روایت شیخ طوسی یا کلینی اشاره کرده است. معاهد التنبیه فی شرح کتاب من لایحضره الفقیه نوشته ابوجعفر محمد بن جمال الدین ابو منصور حسن بن زین الدین شهید ثانی. معراج النبیه فی شرح کتاب من لایحضره الفقیه نوشته محدث بحرانی. التعلیقة السجادیة نوشته مراد بن علیخان تفرشی. حاشیه سیداحمد بن زین العابدین علوی عاملی. حاشیه امیر محمد باقر بن محمد حسینی داماد. حاشیه شیخ محمد علی بن محمد بلاغی. حاشیه شیخ محمد بن علی بن یوسف بن سعید بحرانی. حاشیه علی اکبر غفاری. الوافی نوشته ملامحسن فیض کاشانی داماد صدرالمتألهین شیرازی است که این کتاب جامع کتب اربعه می باشد و احادیث مکرر را حذف و احادیث مشترک را در کنار یکدیگر آورده است، و مطالبی در توضیح و تبیین اخبار دارد. برخی ترجمه های کتاب نیز عبارتند از: اللوامع القدسیة یا لوامع صاحبقرانی نوشته مجلسی اول، که برای شاه عباس صفوی ملقب به صاحب قران نوشته است و در سال ١٣٢٢- ١٣٢٤ قمری به چاپ رسیده است. متن و ترجمه کتاب من لایحضره الفقیه، این کتاب در ٦ مجلد توسط علی اکبر غفاری، صدر بلاغی و محمدجواد غفاری ترجمه و شرح شده است. گزیده کتاب من لایحضره الفقیه، مترجم این اثر محمدباقر بهبودی می باشد.

منابع: 
(1). امین، سیدمحسن، أعیان الشیعة، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ١٤٠٦ق.
(2).بحرانی، یوسف، لولوة البحرین، نجف، دارالنعمان، ١٣٨٦ق.
(3).سایت ویکی شیعه