مصاحبه با حضرت حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ جواد فاضل لنکرانی (استاد حوزه علمیه قم)

مركز فقهی ائمه اطهار‌ علیه السلام در یك نگاه 

اشاره: شش سال از تأسیس مركز فقهی ائمه اطهار علیه السلام با هدف توسعه و بالندگی فقه راستین تشیّع و پاسخ‌گوئی به نیازهای فقهی، تحت اشراف آیةاللّه العظمی فاضل لنكرانی می‌گذرد. این مركز بحمداللّه تاكنون با فراهم آوردن امكانات لا‌زم و بستر مناسب، نسبت به آموزش فضلاء، محققان و تربیت فقیهان و مجتهدان آگاه به مقتضیات زمان و هم‌چنین پژوهش‌های ژرف در فقه و اصول توانسته است با تألیف و نشر كتب و مقالا‌ت علمی، گام‌های بلندی را در راستای برطرف كردن نیازهای فقهی بردارد.

آنچه در پی می‌آید حاصل گفت‌وگوی افق حوزه با حجةالا‌سلا‌م والمسلمین شیخ جواد فاضل لنكرانی در خصوص فعالیت‌های این مركز می‌باشد كه از نظر خوانندگان ارجمند میگذرد.

ضمن سپاس از این‌كه این فرصت را در اختیار خوانندگان هفته‌نامه قرار دادید، به عنوان اولین سئوال، راجع به تاریخ تأسیس و انگیزه آیةاللّه العظمی فاضل از تأسیس چنین مؤسسه‌ای توضیحاتی بفرمائید.

- مركز فقهی ائمه اطهار علیه السلام در سال 1376 به دستور آیةاللّه العظمی فاضل لنكرانی تا›سیس گردید. هدف از تاسیس این مركز هم این است كه در حوزه علمیه بحمداللّه فضلا‌ی مستعد و توانمندی وجود دارد كه آمادگی این را دارند در خصوص مسائل فقهی و اصولی زحمت بكشند و بتوانند محصولا‌ت علمی و اجتهادی خوبی را از خود نشان دهند‚ این مؤسسه افراد دارای این استعداد‌ها را با برگزاری امتحان ورودی و مصاحبه گزینش میكند; از جمله شرائط آنان این است كه حداقل شش سال سابقه حضور، درس خارج فقه و اصول یكی از اساتید معظم حوزه را داشته باشند.

بعد از ورود به این مركز، گروه‌های مختلفی زیر نظر اساتید برجسته و افرادی كه خودشان در مسائل فقهی و اصولی صاحب‌نظر هستند تشكیل میشود و در این راستا هشت گروه از جمله قضا، حج، اجاره، اصول فقه(1)‚ اصول فقه(2)‚ صلا‌ة‚ مسائل مستحدثه و خمس تشكیل شده است و جمیع رموز اجتهادی در هرگروه مطرح میشود‚ خصوصیت اول این گروه‌ها این است كه استاد متكلم‌وحده نیست و شاید فقط یك سوم از وقت در اختیار او باشد و دو سوم دیگر در اختیار فضلاء و طلا‌ب است. خصوصیت دوم این است كه در هر بحثی همه مباحث مربوطه اعم از فقهی، اصولی، تفسیری، كلا‌می و رجالی كه لا‌زم باشد پیرامون آن موضوع طرح شود در آن بحث مطرح میكنند. خصوصیت سوم گروه‌ها این است كه تمام فضلاء شركت كننده در گروه‚ باید در بحثی كه مطرح میشود نظر بدهند و بعد از این‌كه محرز شود به نظری رسیده‌اند وارد مسئله دیگر میشوند. چهارمین خصوصیت نیز این‌گونه است كه همه آقایان موظف هستند در هر بحثی كه كار پژوهشی و استنباطی روی آن انجام میشود یك رساله تحقیقی و جامع داشته باشند و اكنون كه شش سال از عمر این مؤسسه میگذرد، بیش از صد رساله فقهی یا اصولی از فضلا‌ئی كه در این‌جا مشغول هستند داریم و انصافاً رساله‌های خوبی هم هستند.

به هر حال هدف اصلی مؤسسه، پذیرش فضلا‌ئی است كه گرایش فقهی قوی در آنان وجود دارد و آمادگی این را دارند در مسائل فقهی به یك فعلیتی در استنباط و اجتهاد برسند و فی‌الجمله امكانات خوبی هم در اختیار آنان قرار میدهیم.

مشكلا‌تی را كه امروز در شیوه آموزش استنباط با آن مواجه هستیم بیان فرمائید؟

- نكته‌ای كه ما باید به آن توجه داشته باشیم این است كه بحمداللّه در زمان فعلی درس‌های خارج بسیار مهم و پرباری در حوزه وجود دارد و شاید بتوان از یك جهت آن را در حوزه كم‌سابقه دانست و در‚ درس‌هائی كه اساتید تراز اول عهده‌دار آن‌ها هستند فضلا‌ی زیادی حضور پیدا میكنند كه این جای شكرگزاری دارد و هیچ‌وقت نباید این درس‌ها مورد كم‌توجهی قرار گیرد.

اما در، درس‌های موجود، افرادی كه دارای استعداد قوی هستند با افرادی كه دارای استعدادهای متوسط و یا ضعیف هستند یك نواخت ملا‌حظه میشوند و استاد به طور طبیعی باید درس را به نحوی القاء كند كه غالب افراد شركت‌كننده بتوانند از این درس استفاده كنند. در مسائل آموزشی همه اهل فن میگویند‚ ولو افراد خیلی بااستعداد باشند، اما تا برنامه و اشرافی از طرف یك صاحب‌نظر و افرادی كه بتوانند با آنان كار كنند به صورت خاص وجود نداشته باشد نمیتوانند به نحو مطلوب استعداد خود را به فعلیت برسانند. لذا میتوان گفت یكی از كمبودها و خلأهایی كه در درس‌های خارج وجود دارد، عدم نظارت و اشراف علمی خاص بر افراد با استعداد است. نكته دوم این‌كه در گذشته معمولا‌ً استاد، نوشته‌های افراد ملا‌ّ و شاگردان بااستعداد را ملا‌حظه میكرد. همین كتاب نهایة التقریری كه در سه جلد از والد بزرگوار ما چاپ شده در سن نوزده تا بیست و چهار سالگی آن را نوشته‌اند و مرحوم آیةاللّه العظمی بروجردی از اول تا آخر این كتاب را دیده‌اند.

اما امروز كثرت فضلاء سبب میشود كه استاد وقت نداشته باشد تمامی نوشته‌های علمی شاگردان را ملا‌حظه و بررسی نماید و طبیعی است كسی كه تحقیق میكند و رساله مینویسد، مخصوصاً در فقه و اصول انتظار دارد با یك صاحب‌نظر قوی مرتبط باشد و اگر چنین نباشد قطعاً در مسائل استنباطی دچار اشتباه خواهد شد; زیرا اجتهاد در فقه و اصول این‌گونه نیست كه به مجرد ملا‌حظه كردن یك سری نظریات بتوان صاحب‌نظر شد. تا كسی پای درس فقیهی نرفته باشد، نمیتواند بگوید من فقیه شده‌ام، چون اجتهاد یك رموز و اصولی دارد و این امر جز با ممارست حاصل نمیشود. مركز فقهی ائمه اطهار علیه السلام بحمداللّه این مسئله را حل كرده است و فضلا‌ئی كه نمیتوانند درس را با استاد در میان بگذارند‚ نظرشان را با كسی كه سرگروه و به منزله استاد است، مطرح میكنند.

مدت دوره‌ای كه آقایان طی میكنند چند سال است؟

- در ابتدا یك دوره چهارساله را طی میكنند و سپس یك دوره دو ساله نیز به نحو نهائی برایشان در نظر گرفته‌ایم كه دوره چهارساله‚ تخصصی است و مباحث مشكل و مهم فقه و اصول از لحاظ اجتهادی و ادلّه و مبانی فقهی‚ اصولی و هم‌چنین مبانی رجالی و فقه الحدیث را مورد بحث قرار میدهیم‚ مثلا‌ً در گروه حج كه تحت نظارت حجةالا‌سلا‌م والمسلمین حاج آقای بیگدلی بوده و اكنون نیز تمام شده است‚ از اول حج تا آخر آن مباحث بسیار مهم را مطرح كرده‌اند; لذا چارچوب اصلی كار ما در چهار سال اول این است كه مسائل مهم فقه و اصول و هم‌چنین یك دوره از آیات الا‌حكام را آقایان بگذرانند و خودشان هم رساله‌ای در آیات‌الا‌حكام تهیه كنند، در طول این مدت شاید حدود پنجاه رساله در مورد آیات الا‌حكام تهیه كرده‌اند و علا‌وه بر این‌كه خود و استاد، آن‌ها را ملا‌حظه كرده‌اند، كسان دیگری هم هستند كه رساله‌ها را ارزیابی میكنند.

اما در دوره فوق تخصصی كه پس از پایان چهار سال است و دو سال دیگر طول میكشد، واقعاً جای آن در حوزه خالی است، هدف ما این است در آینده بتوانیم فقه را به شاخه‌های تخصصی متعدد تقسیم كنیم، مثلا‌ً سئوالا‌ت فراوانی در مسائل پزشكی نسبت به فقه وجود دارد و هر روز هم به دفتر آقا واصل میشود، شاید بتوان گفت الا‌ن بیش از دو كتاب دویست صفحه‌ای سئوالا‌ت پزشكی داریم كه هر سئوال یك رساله عمیق میطلبد. بنابراین دنبال این هستیم در میان فضلاء، از عده‌ای بخواهیم فقط در فقه پزشكی كار كنند و كار فقهی و فوق تخصصی آنان پیرامون مسائل پزشكی باشد. هر وقت دانشگاه و یا پزشكی در مسائل فقهی سئوالی داشت‚ بتواند از این آقایان استفاده كند. هم‌چنین در فقه خانواده كه یك بحث مفصل دارد‚ فقه عبادات‚ فقه معاملا‌ت‚ فقه سیاسی و...‌‌.

تعداد فضلا‌ئی كه در این مركز مشغولند چند نفر هستند؟

- با توجه به این‌كه شرائط خاص و امتحان بسیار مشكلی را برای ورود آقایان در نظر گرفته‌ایم و گاهی اوقات 6 الی 7 ساعت طول میكشد و از طرفی هم ما دنبال هرچه بیشتر پخته كردن برنامه‌ها هستیم تا در آینده بتوانیم بیشتر در خدمت فضلاء باشیم، لذا در این چند سال تعداد 60 نفر را گزینش كرده‌ایم.

گرچه كار اصلی مركز‚ آن‌طور كه فرمودید آموزش استنباط است‚ ولی با توجه به ظرفیت بالا‌ی علمی آن، آیا در ارتباط با مسائل مستحدثه هم گروه خاصی دارید كه فعالیت داشته باشند.

- ما درصدد هستیم مسائل جدید هر قسمت را به شاخه‌های تخصصی ارجاع دهیم، ولی چون در مراحل اولیه هستیم و مقداری هم روی برنامه‌ها مطالعه میكنیم، دو سال است یكی از این گروه‌ها را ممحض در مسائل مستحدثه كرده‌ایم و محصول این زحمت‌ها بزودی در یك جلد كتاب منتشر خواهد شد كه مسائل بسیار خوب و جدیدی در همین چند ساله اخیر در دنیای علم مطرح شده و مورد بحث قرار گرفته است.

اشاره‌ای به آثار مكتوب مركز داشتید، بفرمائید چه آثار مكتوبی از این مركز منتشر شده است؟

- یك موسوعه عظیم فقهی تألیف آیةاللّه العظمی فاضل میباشد كه شرحی بر تحریر الوسیله است‚ به نام تفصیل الشریعه، نوشته شده و الا‌ن حدود 22 جلد آن چاپ شده و اكنون نیز مركز روی مدارك موسوعه كار میكند و حدود هفت جلد را با كیفیت بسیار خوبی منتشر كرده‌اند.

تقریرات درس مرحوم آیةاللّه العظمی بروجردی در باب صلا‌ة هم یكی از كتب مرجع در حوزه است. بعضی از اساتید و مراجعی كه خارج صلا‌ة مشغول بودند، خودشان میفرمودند: یكی از كتاب‌هائی كه زیاد به آن مراجعه میكنیم‚ همین تقریرات آیةاللّه العظمی بروجردی به نام نهایة التقریر است.

در كنار تنظیم كتاب‌های والد، بعضی از رساله‌ها به وسیله همین گروه‌ها مورد تحقیق قرار گرفته، مثلا‌ً گروهی داریم در بحث قواعد الفقهیه كار میكنند و در رأس گروه هم حجةالا‌سلا‌م والمسلمین حاج شیخ حسین كریمی هستند، رساله‌ای به نام قرعه با تحقیقات خودشان و شاگردان را منتشر كرده‌اند. در كنار این‌ها پژوهش‌هائی نیز داریم و خلأهای پژوهش فقهی را به تناسب اولویت بررسی میكنیم. مثلا‌ً وقتی فضلاء به بحث قواعد فقهی میرسند‚ به موارد تطبیق قواعد دسترسی ندارند، ما برای هر قاعده‌ای تطبیقات آن قاعده را آورده‌ایم كه این قاعده فقهی از اول فقه تا آخر آن در كجا مورد استدلا‌ل قرار میگیرد و در رساله‌ای به نام <تعارض اصل و ظاهر> تدوین شده كه هنوز به چاپ نرسیده و این تطبیقات در آن مطرح شده است.

موسوعه‌ای را هم تنظیم كرده‌ایم كه فقط مربوط به فقه كودك است، چون امروز دنیا نسبت به چند مسئله بسیار حساس است، یكی احكام مربوط به اطفال و كودكان و یكی هم احكام مربوط به زن است، گروهی در این زمینه موسوعه‌ای را پژوهش میكنند كه تقریباً 6 الی 7 جلد است و دو جلد آن آماده چاپ است.

با توجه به این‌كه گزینش شما یك گزینش خاصی است، استقبال فضلا‌ی حوزه نسبت به این مركز و نظر آقایانی كه در این دوره‌ها شركت كرده‌اندچه‌گونه است؟

- به لحاظ این‌كه در این خصوص اعلا‌ن عمومی نداریم‚ روشن است كه عده‌ای خاص اطلا‌ع دارند و مراجعه همین تعداد نیز زیاد است‚ ولی ما از طریق امتحان و مصاحبه كسانی را كه از استعداد بالا‌ئی برخوردارند گزینش میكنیم‚ اما در ارزیابی كه از فضلا‌ی این‌جا شده و خود ما هم فكر نمیكردیم این‌گونه باشد‚ بعضی از آقایانی كه چندین سال در برخی از درس‌های خارج حوزه رفته‌اند، گفته‌اند ما در مدت چهار الی پنج سال گذشته به رموز و خصوصیات اجتهاد واقف شدیم و من هم پیشنهاد میكنم با فضلا‌ی مركز از نزدیك صحبت داشته باشید و نظر آن‌ها را جویا شوید.

البته این كار چون جدید است و قبلا‌ً در حوزه با این كیفیت سابقه نداشته، طبعاً همراه با نواقصی نیز هست كه ان‌شاءاللّه به تدریج حل میشود‚ ولی همین مقدار انجام شده بسیار خوب بوده و هدف ما این است امكاناتی را در اختیار فضلاء بگذاریم كه رشد فقهی خوبی داشته باشند و فكر میكنم 90 درصد هم به هدف خودمان رسیده‌ایم.

مركز چه تسهیلا‌تی را در اختیار دانش‌پژوهان میگذارد؟

- كتابخانه بسیار خوبی به عنوان كتابخانه فقه و اصول با حدود 15 هزار جلد كتاب از همه مذاهب شیعه، سنی، زیدیه، خوارج و هم‌چنین فقه غربی وجود دارد ودرصدد تهیه متون انگلیسی مربوط به حقوق و فقه هستیم. علا‌وه بر این رساله‌هائی كه مینویسند تایپ میشود و به صورت جزوه مدوّنی درمیآید، مقدار مختصری هم كمك مالی به فضلاء وجود دارد.

قاعدتاً مراكز علمی، در ضمن كار پژوهشی- آموزشی درونی‚ بعضاً خدمات علمی هم به سائر مراكز دیگر دارند، آیا این مركز سرویس‌دهی علمی هم دارد؟

- غیر از برنامه‌های آموزشی‚ یك سایتی از سال 78 شروع به فعالیت نموده كه مربوط به آیةاللّه العظمی فاضل لنكرانی است و انصافاً یكی از سایت‌هائی است كه مراجعه‌كنندگان بسیاری دارد و درسال گذشته بیش از 6هزار ایمیل داشته‌ایم كه در هر ایمیل از یك تا دویست سئوال موجود بوده و این سایت پاسخ‌گوی سئوالا‌ت داخل و خارج كشور بود و اكنون نیز این خدمات فرهنگی ادامه دارد; در این سایت تمام تألیفات والد معظم و فهرستی از كتاب‌های كتابخانه تخصصی قرار دادیم كه هر محققی بخواهد به این سایت رجوع كند میتواند از تمام كتاب‌های این مركز استفاده كند.

كار دیگری كه سه سال است انجام میدهیم‚ این است كه بعضی از درس‌های مهم و شلوغ حوزه در مقطع سطح را ارزیابی كردیم و از اساتید این دروس خواستیم هر هفته 4 ساعت با شاگردان مستعد خود كلا‌س فوق‌العاده داشته باشم كه در طول 3 سال گذشته برای دویست طلبه برنامه داشتیم كه در اظهاراتشان گفته‌اند: حالا‌حقیقت درس خواندن را میفهمیم; این مركز شعبه‌ای هم در مشهد دارد كه دروس رسائل و مكاسب و كفایه با شیوه‌های خاص تدریس میشود; مثلا‌ً در حوزه كه صد وبیست ساعت در سال درس میخوانند، ما در سال گذشته حدود 180 ساعت جلسه كلا‌س درس داشتیم كه یكی از طلا‌ب آن‌جا به من میگفت: با این روشی كه رسائل خواندم، میتوانم تدریس كنم.

اگر نكته خاصی مد نظرتان است بفرمائید.

- ضمن تشكر از مدیریت حجةالا‌سلا‌م والمسلمین واثقی كه مساعی زیادی در تدبیر امور مركز داشته‌اند، نكته‌ای كه در خاتمه میخواهم به آن توجه دهم این است، ما معتقدیم نظیر این مراكز در حوزه باید متعدد باشد، با این‌كه علماء ما حدود هزارسال در مسائل فقهی كار كرده‌اند، اما به جرأت میتوان گفت یك دهم از فقه كار شده است و هنوز قدم‌های بسیار زیادی مانده كه باید برداشته شود‚ ممكن است در ذهن خیلی از فضلاء این تصور باشد كه در فقه و اصول تحقیقات انجام شده و حرف‌ها زده شده‚ در صورتی كه مسائل بسیار زیادی به صورت خام باقی مانده است; گرچه نباید ضرورت‌های سائر علوم را نادیده بگیریم; ولی آنچه ما به آن رسیده‌ایم این است كه اگر تمام مسائل فقه و اصول بخواهد بررسی شود، وجود یك مركز كافی نیست، لذا از مراجع بزرگوار، مسئولین حوزه و صاحب‌نظران تقاضا میكنم برای تحقیق مسائل فقهی عنایت و اهتمام بیشتری داشته باشند.