به مناسبت سالروز درگذشت علی‌اكبر دهخدا
روایت عمران صلاحی از دهخدا
امروزهفتم اسفندماه، سالروز درگذشت علی اكبرخان دهخدا ـ روزنامه‌نگار، نویسنده و طنزنویس عصر مشروطه ـ است.
دهخدا شاید یكی از معدود چهره‌های تاریخ معاصر باشد كه توانسته است در زمینه‌های گوناگون قابلیت‌های نویسندگی و روشنفكری‌اش را هم‌چنان كه مورد توجه عوام بوده است، به خواص نیز نشان دهد.
عمران صلاحی - شاعر و طنزپرداز فقید معاصر - اعتقاد داشت كه: «چرند و پرند» باید بدون حرف واو همان‌گونه كه خود دهخدا در روزنامه‌ی صور اسرافیل، اشاره كرده است، نوشته شود.او ویژگی كار دهخدا را به چند بخش تقسیم كرده و یكی از درخشان‌ترین چهره‌های كار وی را طنزش برشمرده بود.این طنزپرداز معاصر دهخدا را از معماران ادبیات امروز ایران معرفی كرده بود.
صلاحی دهخدا را پایه‌گذار نثر امروز فارسی می‌دانست و می‌گفت: « درست است كه پیش از او قائم‌مقام فراهانی ساده‌نویسی را رواج داد، اما هنوز از قید و بندهای نثر فارسی رها نشده بود؛ ولی دهخدا همه‌ی این قید و بندها را كنار گذاشت و به زبان توده‌های مردم آمد كه بعدها برای كسانی چون جمال‌زاده، هدایت و دیگران راه‌گشا شد. »
او می گفت : « جالب است كه اخیرا محقق فرانسوی - كریستف بالایی - در كتاب «سرچشمه‌های داستان كوتاه فارسی» نكته‌های تازه‌ای را كشف كرده و به این نتیجه رسیده است كه سرچشمه‌ی داستان‌های كوتاه فارسی از «چرند و پرند» دهخداست. او معتقد است جنبه‌ی روایی خیلی از قطعه‌های «چرند و پرند» آن‌را به داستان نزدیك می‌كند. »
وی هم‌چنین به لحن و تیپ‌های مختلفی كه توسط دهخدا به ادبیات وارد شد، اشاره می‌كرد و یادآور می‌شد:
« در «چرند و پرند» تیپ‌های مختلفی هست كه هركدام با زبان خاص خودشان صحبت می‌كنند و ما می‌بینیم نویسنده‌ای مثل صادق چوبك بویژه در «سنگ صبور» از این شیوه استفاده می‌كند و این‌ها همه میراث ما از چرند و پرندهای دهخداست. »
این طنزنویس از تنوع در كار طنز دهخدا هم یاد و عنوان كرده بود:« این تنوع مضمون و قالب را شامل می‌شود. طنزپردازان دیگری هم هستند كه كارشان ارزشمند است، مثل فریدون توللی در كتاب «التفاصیل» و صادق هدایت در «وغ‌وغ ساهاب». این دو اثر دو نمونه‌ی موفق از كتاب‌های طنز معاصر هستند. با این‌كه تنوع مضمون دارند، اما تنوع قالب ندارند. اما در «چرند و پرند» هر مقاله‌ای یك قالب مخصوص به خود دارد كه یكی از ویژگی‌های برجسته‌ی این اثر است. »
او سپس به تاثیر كار دهخدا بر مطبوعات طنز اشاره و متذكر شده بود:
« روزنامه‌ی «باباشمل» كه در دهه‌ی 20 با سردبیری مهندس گنجه‌ای منتشر می‌شد، عینا از روش دهخدا پیروی كرد، اما این روزنامه در خیلی از طنزهایش احساساتی و عصبانی می‌شود و روی لحنش تاثیر می‌گذارد؛ درحالی‌كه طنزپرداز باید رندانه و در كمال آرامش و خونسردی بنویسد. دهخدا این خونسردی را در نوشتن طنز داشت و این تاثیر كارش را بیش‌تر می‌كرد. نمونه‌ی دیگر، «انجمن‌های ایالتی» ایرج پزشك‌زاد در «آسمون ریسمون» بود یا حتا گل‌آقای خودمان در مجله تیپ‌های مختلفی را درست می‌كند. »
به‌گفته‌ی او سنت خوب دهخدا تا زمان خود ما هم به این شكل ادامه پیدا كرده است و منوچهر احترامی در برخی روزنامه‌ها آن را ادامه می‌دهد؛ تاثیر دهخدا هم‌چنان باید ادامه پیدا كند و توصیه می‌كنم كه هر طنزنویس سالی یك‌بار «چرند پرند» را بخواند.
علی‌اكبر دهخدا ـ داستان‌نویس، شاعر، طنزپرداز، روزنامه‌نگار و مبارز سیاسی ـ كه نامش در تاریخ یك‌صد ساله ایران جایگاه ویژه‌ای دارد، در سال 1258 هجری شمسی در محله‌ی سنگلج به دنیا آمد. در سال 1271 مطالعه و آموزش صرف و نحو عربی و اصول و فقه اسلامی را آغاز كرد. یك سال بعد به تحصیل در مدرسه علوم اسلامی مشغول شد و در سال 1280 به عنوان دستیار محمدحسین فروغی به تدریس ادبیات فارسی در مدرسه علوم سیاسی پرداخت.
دهخدا در سال 1282 برای مأموریت از طرف سفارت ایران، به وین، رم، بخارست و پاریس سفر كرد و دو سال بعد به ایران بازگشت. در سال 1285 در امور راه‌داری و راه شوسه در خراسان به كار مشغول شد و در عین حال به فعالیت‌های سیاسی علاقه‌مند بود.
مجله معروف «صوراسرافیل» را در سال 1286 منتشر كرد تا این‌كه یك سال بعد و پس از انتشار 32 شماره، مجله بسته شد. بسیاری از انقلابیون و مشروطه‌خواهان، محاكمه، تبعید و یا اعدا م شدند.میرزا جهانگیرخان شیرازی در باغ شاه كشته شد و دهخدا به سوییس گریخت و آن‌جا هم چند شماره‌ای از مجله را منتشر كرد.
او شعر معروف «یاد آر ز شمع مرده یاد آر» را شبی پس از به‌خواب دیدن جهانگیرخان سرود.
دهخدا هم‌زمان با آغاز جنگ جهانی اول مخفیانه به ایران بازگشت و تا پایان جنگ نزد خوانین چهارمحال و بختیاری ماند. آن‌جا با استفاده از كتاب‌خانه خطی و سنگی یكی از خوانین، كار تألیف و گردآوری «امثال و حكم» و «لغت‌نامه» را شروع كرد.
در سال 1334 حاشیه‌ای بر دیوان ناصرخسرو نوشت و دو سال بعد هم حاشیه‌ای بر دیوان حافظ.
دهخدا در فاصله سال‌های 1308 تا 1311 چهار جلد «امثال و حكم» را ازسوی وزارت فرهنگ وقت به چاپ رسانید و اولین جلد لغت‌نامه‌اش نیز در سال 1318 منتشر شد. در سال 1320 از مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی بازنشسته شد.
این مبارز سیاسی هم‌چنین از مسؤولان كنگره نویسندگان، متشكل از چهره‌هایی چون صادق هدایت، نوشین، پرویز ناتل خانلری، علی‌اصغر حكمت، كشاورز، نیما یوشیج، پرتو علوی و احسان طبری بود.
در سال 1329 حاشیه‌ای بر كتاب معروف «لغت فرس» اسدی توسی نوشت و در سال 1332 وقتی رادیو لندن از او درخواست مصاحبه‌ای داشت، پاسخش این بود كه: «من كاره‌ای نیستم، با جوان‌ها گفت‌وگو كنید».
این چهره‌ی درخشان فرهنگ و ادبیات ایران در جریان كودتای 28 مرداد و به‌خاطر دوستی با مصدق مورد بازجویی قرار می‌گیرد. بازجویی‌ها از او در دادستانی ارتش تا نیمه‌شب ادامه می‌یابد، تا این‌كه او را در سرما و در خیابان رها می‌كنند. دهخدا بعد از این واقعه با ابتلا به سینه‌پهلوی شدید، سرانجام در هفتم اسفندماه سال 1334 زندگی را بدرود می‌گوید.
او در واپسین روزهای عمرش، نامه‌ای به رییس مجلس شورا می‌نویسد و حق‌التألیف لغت‌نامه‌اش را به ملت ایران می‌بخشد.
معروف است كه دهخدا بر اثر نوعی سرخوردگی ناشی از فضای سیاسی و اجتماعی وقت، به لغت‌نامه‌نویسی (حدود 30 سال) در زیرزمین منزلش روی آرود و بدین ترتیب، ادبیات معاصر ایران از خلاقیت‌آفرینی یكی از داستان‌نویسان خوش‌قریحه‌اش محروم ماند.
ازجمله آثار ماندگار دهخدا تدوین لغت‌نامه بود؛ كاری كه هم‌چنان منشأ تدوین و تالیف سرفصل بسیاری از فرهنگ‌نامه‌ها در دوره بعد از دهخدا شد.
منبع : ایسنا
