نمادها در هنر تجسمی

شرحی بر انواع نمادهای هندسی، گیاهی و حیوانی

انسان با تمایلی که به نمادپردازی دارد، اشیاء و اشکال را به نمادها تبدیل  و آنها را در مذهب و هنر ، بویژه هنرهای بصری بیان می کند.

به طور کلی نمادها را در سه گروه هندسی ، گیاهی و حیوانی می توان بررسی کرد:

نمادهای هندسی

دایره کاملترین شکل هندسی است و در نمادگرایی تمام دوره های تاریخی اهمیتی ویژه داشته است. این شکل تمامیت روان انسان را در جنبه های مختلف از جمله رابطه میان انسان و طبیعت بیان می کند.
در هنرهای بصری هند و خاور دور حضور دایره را فراوان مشاهده می کنیم. دایره علاوه بر مفهوم کمال، نمادی از خلق جهان و نیز مفهوم زمان است. زمانی که به عنوان مجموعه ای از لحظه های پی در پی به دنبال هم تکرار می شوند. دایره نمادی از حرکت پیوسته و مدّور آسمان است و با الوهیت نیز ارتباط دارد. در مرکز دایره تمام شعاع ها به صورت هماهنگ به یک نقطه میل می کنند و تمامیت و یکپارچگی این خطوط در این نقطه مرکزی در اوج کمال خویش است. " در متنی کهن آمده است که خداوند همچون دایره ای است که مرکزش در همه جا هست، ولی محیطش در هیچ جا نیست."*

استفاده از نقوش هندسی و حیوانی در تزئین سفالینه های سیلک

استفاده از شکل مربع در هنر ایرانی، به قدیمی ترین سفال های منقوش باز می گردد. مربع در عصر اسلامی، نمادی است از عالم صغیر در حالی که دایره مبین عالم کبیر است. در اسلام از دو نماد دایره و مربع به شیواترین حالت نمادین بهره گرفته شده است. خانه خدا که قبله گاه تمام مسلمین جهان است، مکعب عظیم سیاهی است که مسلمین به هنگام مناسک حج ، هفت بار در حرکتی دوار آن را طواف می کنند و این طواف بدون انقطاع ادامه دارد. در اینجا مکعب که از تکرار مربع ایجاد شده است، در مرکز حرکت مستدیر حجاج سفیدپوشی قرار می گیرد که باید آن را طواف کنند.

مکه مکرمه، نماد مربع کامل که با دایره مومنین محاط شده

محل اجتماع مومنان ، یعنی شبستان مسجد، شامل تالار وسیع چهارگوشی است که در رفیع ترین بخش آن گنبد قرار دارد. در اینجا نیز مربع معرف زمین و گنبد نماد کیهان و عالم ملکوت است؛ یعنی گذار از زمین به آسمان و از متناهی به نامتناهی و از عادی به متعالی. در اساطیر ایرانی، مربع و مکعب نماد اهورامزدا هستند.
نماد سوم بنیادین مثلث است.

اهرام مصر

مثلث متساوی الاضلاع نماد هماهنگی و تناسب است و گاهی مفهوم زمین را می رساند. اگر رأس مثلث ومتساوی الاضلاع به طرف بالا باشد، نمادی از آتش و جنس مذکر است و اگر راس مثلث به طرف پایین باشد، نماد آب و جنس مونث است. مثلث مفهوم باروری و زهدان را نیز می رساند و نمادی برای این مفاهیم است.
ترکیبات سه گانه بیشماری در تاریخ ادیان به سه مفهوم مختلف داشته ایم که هر مفهوم یکی از راس های مثلث بوده است و این تثلیث ها غالبا نمادهای تصویری مثلثی شکلی داشته اند. در اساطیر ایرانی مثلث نماد آناهیتا است.

نماد گیاهی

نمادهای گیاهی در هنرهای متنوع اقوام مختلف مانند معماری، نقاشی و کتابت، پیکره سازی و حجاری، کاشیکاری و شاخه های مختلف صنایع دستی حضور دارند. در ایران تا قبل از دوره اسلامی نمادهای گیاهی غالبا نوعی تقارن داشته اند و مخصوصا در کاربردهای معماری این تقارن همیشه به چشم می خورد. اما در منسوجات و بافته ها و به طور کلی صنایع دستی نمادهای گیاهی به اشکال گوناگون دیده می شوند.

نمادهای حیوانی

نقاشی مسیح در هیات چوپان پرهیزکار، حواریون در نمادگوسفند تجسم شده اند

در هنر هخامنشی نقوشی مانند شیر، گاو، اسب ، بز و عقاب فراوان و برای اشاره به مفاهیم دینی و اساطیری به کار رفته اند. این موضوع تا عصر ساسانی ادامه می یابد.
در هنر دوران اسلامی نیز از نمادهای حیوانی فراوان استفاده شده است که شاید مشهورترین آن نقش شیر در کنار سر انسانی است که تا قبل از دوران جمهوری اسلامی، نماد وسط پرچم بود و قدمت استفاده از آن به قرن چهارم هجری باز می گردد و در بسیاری از سکه های دوران های مختلف مانند صفوی فراوان بکار رفته است.

نقاشی اثر مارک شاگال با نماد بز

با ورود به دوران مدرن، استفاده از نقوش نمادین حیوانی، گیاهی و هندسی در آثار نقاشانی چون مارک شاگال، کاندینسکی، پیکاسو، و پل کله بکار گرفته شده است.

پی نوشت:
* آلفرد هوهنه گر، نمادها و نشانه ها، ترجمه علی صلح جو، 1366، ص33
** کامران افشار مهاجر، حضور نمادها در هنرهای سنتی ایران، مجله هنرنامه ، ش 6