صحابی کیست؟

از روایت هایى كه به پیامبر خدا صلى اللّه علیه وآله نسبت داده شده حدیثى است كه مى گویند: پیامبر خدا صلى اللّه علیه وآله فرمود: أصحابی كالنجوم بأیّهم اقتدیتم اهتدیتم؛ اصحاب من به سان ستارگان هستند به هر كدام اقتدا كنید، هدایت خواهید یافت.

از روایت هایى كه به پیامبر خدا صلى اللّه علیه وآله نسبت داده شده حدیثى است كه مى گویند: پیامبر خدا صلى اللّه علیه وآله فرمود: أصحابی كالنجوم بأیّهم اقتدیتم اهتدیتم؛ اصحاب من به سان ستارگان هستند به هر كدام اقتدا كنید، هدایت خواهید یافت. نوشتارى كه پیش روى شماست به تعریف و شناخت صحابی پرداخته است.

بیشتر محدّثان در تعریف صحابى چنین مى گویند:
هر مسلمانى كه پیامبر خدا صلى اللّه علیه وآله را ببیند، صحابى است.(1)

موقعیّت صحابه

مسلمانان درباره صحابه از جهتِ دارا بودن عدالت و نبودن آن سه دیدگاه دارند:

1. همه صحابى كافرند

گروهى به نام «كاملیه» و كسانى كه در غلوّ، هم فكر و هم سو با آنان هستند معتقدند كه همه صحابه كافر هستند.(2) روشن است كه این دیدگاه ارزشِ بررسى و نقد ندارد و بحث از گویندگان این دیدگاه و دلیل هاى آن ها و ردّ آن ادله، هیچ سودى ندارد.

2.  همه صحابى عادل اند

این دیدگاه در بین دانشمندان اهل سنّت مشهور شده كه همه صحابه عادل و مورد اعتمادند و هیچ عیب و جرحى در آنان راه ندارد. از این رو، روا نیست روایتى كه آنان نقل مى كنند تكذیب شود و به سخنانى كه از آنان نقل مى شود ایراد گرفت. گویى آنان به محض مصاحبت با پیامبر خدا صلى اللّه علیه وآله از هر خطا و اشتباه معصوم شده اند و از هر لغزشى محفوظ.
خطیب بغدادى مى گوید: عدالت صحابه ثابت و روشن است.(3) ابن حزم اندلسى مى گوید: به یقین همه صحابه اهل بهشت هستند.(4)
روشن است كه گفتار گروهى از پیشوایان بزرگ آنان، این اتّفاق نظر را تكذیب مى كند؛ چرا كه آنان این گفتار را به بیشتر علما نسبت داده اند نه همه آن ها. ابن حاجب در ضمن طرح مسئله اى گوید:
بیشتر علما بر عدالت صحابه قائل اند، برخى گفته اند: صحابه نیز همانند دیگر مردم هستند. برخى دیگر گفته اند: صحابه تا در فتنه اى وارد نشده اند عادل اند؛ ولى كسانى كه در فتنه ها و آشوب ها وارد شده اند عدالت آنان پذیرفته نیست؛ چرا كه فاسق، معلوم و معیّن نیست. معتزلى ها در این باره گفته اند: همه صحابه عادل اند مگر افرادى كه با على علیه السلام جنگیدند... .(5)

فراتر این كه گروهى از دانشمندان اهل سنّت به صراحت بیان داشته اند كه صحابه نیز همانند دیگر مردم هستند كه در بین آن ها افراد عادل و غیر عادل وجود دارد.
از این گروه مى توان افراد ذیل را نام برد: سعدالدین تفتازانى، مازرى شارح كتاب البرهان، ابن عماد حنبلى و بزرگان دیگرى هم چون قاضى القضاة شوكانى و از متأخّران دانشمندانى چون شیخ محمود ابوریه، شیخ محمّد عبده، سید محمد بن عقیل علوى، سید محمّد رشید رضا نگارنده المنار فی تفسیر القرآن، شیخ مقبلى نویسنده العلم الشامخ و شیخ مصطفى صادق رافعى نگارنده كتاب اعجاز القرآن... .(6) واضح است كه همین دیدگاه مطابق با رأى و دیدگاه شیعه امامى است.

3 . نه زیاده روى و نه كوتاهى

دیدگاه سوم درباره عدالت صحابه از آنِ شیعه امامى است. آنان اتّفاق نظر دارند كه صحابه نیز همانند دیگر مردم هستند؛ در بین آن ها عادل، فاسق، مؤمن و منافق وجود دارد و صرف مصاحبت با پیامبر خدا صلى اللّه علیه وآله گرچه موجب شرافت است؛ اما براى آن ها عصمت نمى آورد و كارهاى زشت و قبیح را از آنان دور نمى سازد؛ چرا كه قرآن در موارد فراوانى از صحابه منافق سخن به میان آورده است. همان منافقانى كه با گفتار و كردارِ خود، پیامبر خدا صلى اللّه علیه وآله و خاندان آن حضرت را مورد اذیّت قرار دادند.
در این باره احادیث فراوانى از پیامبر خدا صلى اللّه علیه وآله نقل شده كه برخى از صحابه مورد سرزنش آن حضرت قرار گرفتند؛ كتاب هاى حدیثى و تاریخى از نقل كشمكش ها، تكذیب ها و بدگویى هاى صحابه نسبت به یك دیگر پُر است.
پیشوایان حدیث و بزرگان تابعین نیز در این باره اظهار نظر كرده اند. آرا و نظریه هاى آنان در مورد برخى از صحابه در كتاب هاى رجالى و تاریخى ثبت شده است. براى نمونه به مواردى اشاره مى نماییم:
از مالك بن انس پرسیدند: دو حدیث مختلف را دو راوى مورد اعتماد از پیامبر خدا صلى اللّه علیه وآله نقل مى كنند به نظر شما به هر دو مى توان عمل كرد؟
گفت: نه، به خدا سوگند! نمى توان به هر دو عمل كرد تا سخن حق را از آن دو روایت به دست آورد و فقط یكى از آن دو حدیث، حق است. مگر مى شود دو سخن متفاوت درست باشد؟ سخن حق و درست فقط یكى از آن دو حدیث است.(7)
هم چنین در مورد دیگرى از انس بن مالك درباره اختلاف نظر صحابه پرسیدند، پاسخ داد: نظر یكى اشتباه و دیگرى درست است باید در این مورد دقّت كرد.(8)
در نقل دیگرى آمده است: ابوحنیفه درباره صحابه چنین گفت: همه صحابه عادل اند، جز افرادى.
آن گاه ابوحنیفه از آن افراد ابوهریره و انس بن مالك را نام برد.(9)
بنابراین با توضیحات ارائه شده دانسته می شود که همه صحابه پیامبر را نمی توان عادل دانست و درمیان آنها افرادی هستند که دارای خطا و اشتباهات بسیار بوده اند.

پی نوشت ها:
(1).المختصر: 2 / 67، مقباس الهدایه: 3 / 300
(2).اللباب فی تهذیب الأنساب: 3 / 78
(3).الكفایه فی علم الروایه: 46 49. این سخن را ابن حجر عسقلانى در الاصابه: 1 / 162 و 163
(4).الاصابه: 1 / 163
(5).المختصر: 2 / 67
(6).شرح المقاصد: 5 / 310 و 311، الاصابه: 1 / 163، النصائح الكافیه: 167 و 168 و در ص 168 به نقل از آلوسى و 160 186. إ7رشاد الفحول: 158، شیخ المضیره ابوهریره: 101، اضواء على السنة المحمدیه: 322 و 339
(8).الإحكام فی اصول الاحكام: 6 / 814
(9). شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید: 4 / 68