شناخت مهم ترین آثار مکتوب تشیع

شناخت آثار اصیل و فاخر مکتوب یکی از راه های آشنایی با تلاش های دانشمندان شیعه می باشد. نوشتار حاضر یکی از این آثار را معرفی خواهد کرد.

الذَریعَة الی تَصانیف الشیعة (با ترجمه: دستاویزی برای شناخت تألیفات شیعه)، مهم ترین کتاب موجود در کتاب شناسیِ (آثار مکتوب) مؤلفان شیعه است. این اثرِ مشهور نوشته آقا بزرگ تهرانی(محمدمحسن بن علی معروف به آقابزرگ تهرانی (۱۲۹۳-۱۳۸۹ق/ ۱۸۷۶- ۱۹۷۰م) ، فقیه و کتاب شناس شیعی امامی) و به زبان عربی است و بزرگ ترین دایرة المعارف کتابشناسی شیعه به شمار می آید.(1) مجموعه ۲۵جلدی الذریعة که به صورت الفبایی تدوین شده، شامل ۱۱۲۳۹ صفحه است و در آن ۵۳۵۱۰ کتاب از علمای شیعه ( تألیف، تصنیف و ترجمه) در موضوع های گوناگون معرفی شده است.
آقابزرگ در جمع آوری این مجموعه، از منابع فهرست نگاریِ نخستین شیعه مثل فهرست شیخ طوسی، فهرست نجاشی، فهرست العلماء و... استفاده کرده است. او افزون بر این منابع، از فهرست کتابخانه های گوناگون نیز سود برده و گاه به آثار چاپی و خطی که خود مشاهده و مطالعه کرده و همچنین به آنچه از افراد مورد اعتماد شنیده، استناد کرده است.
چاپ و نشر این مجموعه در قم و نجف بیش از ۴۰ سال طول کشید و چند جلد آن بعد از درگذشت مؤلف منتشر شد. پس از انتشار، بر این مجموعه یک جلد دیگر افزوده شده که می توان آن را اولین مستدرک(مستدرک یعنی ضمیمه های یک کتاب) الذریعه در نظر گرفت. در این جلد برخی از آثاری که در الذریعه نیست گردآمده است.

انگیزه تألیف

به نوشته علی نقی منزوی، فرزند آقابزرگ، هنگامی که جرجی زیدان در کتاب تاریخ آداب اللغة العربیة نوشت در قرون نخست اسلامی در میان شیعه، فقهای نامدارِ در خور ذکری به ظهور نرسیده است، سه تن از دنشمندان شیعه، سید حسن صدر، محمدحسین آل کاشف الغطاء و آقابزرگ تهرانی تصمیم گرفتند پاسخی درخور به او بدهند.
همچنین در مقدمه مؤلف بر چاپ نخست الذریعه آمده است چند چیز او را به تألیف این اثر کشانده است: انس دیرینه وی با تألیفات دانشمندان شیعه، توجه به اینکه که فقط اندکی از این تألیفات مشهور و متداول بوده اند و بیشتر آنها در دست فراموشی و نابودی بوده اند، توجه به نقص ها و اشتباهات مهم ترین کتاب شناسی متأخر مسلمانان (کشف الظنون، تألیف حاجی خلیفه) مخصوصاً درباره تألیفات علمای شیعه، درخواست و تشویق بعضی بزرگان از جمله سیدحسن صدر.(2)

محتوا و ساختار

الذریعة، کتاب شناسی عظیمی درباره آثار شیعه (امامی و غیرامامی) است و نیز شمار اندکی از آثار مؤلفان اهل سنت که در باره شیعه کتاب نوشته اند. این اثر به معرفی بیش از ۵۵۰۰۰ کتاب تألیفی، تصنیفی و ترجمه شده به زبان های فارسی، عربی، ترکی، اردو و گجراتی در موضوع های گوناگون می پردازد(3).
این مجموعه بر اساس حروف الفبا ترتیب یافته و کتاب های شیعه در فاصله زمانی قرن اول تا ۱۳۷۰ق (چهارده قرن) در آن گرد آمده است.(4) مجلدات این مجموعه به صورت خطی در ۶ جلد و به صورت چاپی در ۳۰ جلد منتشر شده است. که البته ۵ جلد پایانی آن مستدرکات الذریعه به شمار می آیند.
ماجرای چاپ الذریعة
آقابزرگ تا سال ۱۳۵۴ق در سامرا اقامت داشت و در این هنگام بود که اثرش را قابل انتشار دید و در صدد چاپ آن برآمد؛ اما حادثه ای ناشی از تعصب ضد شیعی و ضد ایرانی سامرایی ها و کشته شدن شیخ هادی تهرانی، به مؤلف فهماند که نمی تواند کتابش را در این شهر چاپ کند؛ بنابراین محل اقامت خود را از سامرا به نجف انتقال داد. آقابزرگ در نجف با کمک مالی عمویش، حاج حبیب الله محسنی تاجر، چاپخانه ای به نام مطبعة السادة برپا کرد تا کتابش را چاپ کند؛ ولی دولت پادشاهی عراق به بهانه اینکه او ایرانی است، مانع از این عمل شد، تا اینکه پس از مشقت های بسیار چاپخانه را زیر نظر فردی عراقی قرار دادند. دولت وقت به بهانه های دیگر درِ چاپخانه را بست. آقابزرگ به ناچار چاپخانه را فروخت تا کتاب را در چاپخانه ای دیگر منتشر کند. پس از چاپ شدن جلد اول، وزارت فرهنگ سلطنتی عراق ۶ ماه از انتشار آن جلوگیری کرد و بزرگترین بهانه اش آن بود که نام مولف آن فارسی است(5)
با توجه به مشکلات فراوانی که در عراق وجود داشت، ناگزیر کار چاپ الذریعه به کمک فرزند مؤلف، دکتر علینقی منزوی، به تهران منتقل شد. از آن پس مجلدات الذریعه بیشتر در چاپخانه های تهران و برخی در نجف با اهتمام فرزندان و شاگردان ایشان به چاپ رسید و هنوز جلد بیستم از طبع خارج نشده بود که آقابزرگ از دنیا رفت.(6) چاپ و نشر این مجموعه حدود ۴۰ سال به طول انجامید. پس از چاپ اولِ این مجموعه، ناشران ایرانی و لبنانی بارها آن را تجدید چاپ کردند.
مطالعه این کتاب، بسیار سودمند و دانش افزا می باشد.