ورود پیکر آدمی در هنر اسلامی

این روال تا قرن چهارم هجری کم و بیش ادامه داشت. چنان که عمارتی که در نزدیکی استخر به مسجد تبدیل شده بود، اشکال تصویری روی دیوارهای آن تا قرن دهم باقی بود. مقدسی نیز در تشریح مسجد جامع استخر، از سر ستون های گاوشکلی (شبیه سرستون های تخت جمشید) یاد می کند که به اعتقاد او در اصل یک آتشکده بوده است.

حتی در مساجد و کاخ های بزرگی که اعراب پس از پیروزی و دستیابی به مال و ثروت بنا کردند، استفاده از معماری و معماران ایرانی غیرقابل اجتناب بود. بنا به اقوال موجود ، سازندگان و معماران مسجد کوفه که در سال 54 هجری قمری ساخته شد، غیرمسلمانان بودندو سر معمارشان، معمار آخرین پادشاه ساسانی بود. مسجد بصره نیز طرحی شبیه به بناهای ساسانی داشت. در کاخ سازی نیز تاثیر عوامل معماری ایران و تلفیق تصویر در بنا مورد علاقه خلفای اموی و عباسی بود.
تصاویری که از شاهان و نوازندگان و رقصندگان بر سقف های کاخ یکی از خلفای اموی در عمرا (درشمال شرقی بحرالمیت) کار شده و نقاشی ها و گچ بری هایی که به امر معتصم عباسی (218 تا 228ه  .ق) در قصر سامره پیدا شده ، اثرات هنر ساسانی در آن ها به خوبی آشکار است. علاقه خلفای اموی و عباسی به جلال و شکوه و الگو قرار داند خسرو پرویز و تجملات و کاخ های او، بالاخره آنان را نیز صاحب قصرهای افسانه ای و زندگی هزار و یک شب گونه کرد و البته این از دیدگاه حکام تحت فرامین آن ها پنهان نبود. چنین شد که معماری کاخ از معماری مسجد متمایز شد.

این تمایز نه تنها در طرح بنا بلکه در تزئینات داخلی و بیرونی مشهود بود. اساس تزئینات مسجد آیات قران بود که با انواع خطوط و نقوش خوش و هندسی بر داخل و خارج مسجد نقش می بست. اما برای تزئینات کاخ محدودیتی وجود نداشت. لذا از عناصر تصویری استفاده های بیشتری می شد و البته این به قدرت سلطان و موقعیت زمان نیز بستگی داشت.
اواخر قرن ششم هجری و اوایل قرن هفتم را باید اوج قدرت سلجوقیان و شکوفایی هنرهای تصویری شمرد. وجود چند مجسمه گچی حاکی از به کارگیری مجسمه در بناهای آن روز است. این مجسمه ها که گفته شده از اطراف شهر ری به دست آمده ، همگی از جنس گچ و تقریبا تمام گرد هستند و روی همه آن ها رنگ آمیزی شده است. دو مجسمه سلجوقی متعلق به موزه متروپلیتن و یکی در تملک موزه دیترویت است. این سه مجسمه وجوه مشترک زیادی با هم دارند؛ هر سه مجسمه ایساده و دست ها را از آرنج خم کرده و هر یک شاخه گلی به دست دارد.
لباس آن ها هرچند در جزئیات متفاوت است، اما بُرشی شبیه به هم دارند و شامل یک قبای بلند که تا پایین زانو آمده و یک شلوار تنگ با چکمه بلند است. در آرایش مو نیز این سه مجسمه شبیه اند و هر سه ، موهای بلند دارند و بر سر هر سه تاج هایی متفاوت از یکدیگر دیده می شود.
رنگ آمیزی مجسمه های متروپولیتن سایش زیادی پیدا کرده و گچ و رنگ با هم توأم گردیده اما هنوز رنگ ها، گیرایی خود را حفظ کرده اند و دو رنگ نارنجی و آبی آسمانی به خوبی قابل تشخیص است. در عوض رنگ آمیزی مجسمه دیترویت نسبتا دست نخورده باقیمانده و رنگ های لاجوردی و طلایی آن بیش از بقیه به چشم می خورد.
این سه مجسمه هرچند در حجم و بُعد شبیه به هم هستند، اما اندازه هایشان یکی نیست. دو مجسمه متروپولیتن تقریبا به اندازه طبیعی اند و ارتفاعی حدود 180سانتی متر دارند، البته پای یک از آن ها شکسته و کوتاه شده است. اما مجسمه ویترویت تنها یک متر ارتفاع دارد.

مجسمه های تمام گرد سلجوقی برای تاریخ مجسمه سازی ایران اهمیت فوق العاده ای دارد، زیرا این ها تنها مجسمه های آدمی در مقیاس بزرگ هستند. از همه مهم تر اینکه به قصد هیچ کاربردی ساخته نشده و به اصطلاح امروز " مجسمه صِرف اند" و این برای دنیای آن روز اقدامی متهورانه و سخت پیشرو بوده است.1