4تهدیدی که تهران را با خاک یکسان می کند

تهران با چهار «تهدید خفته» ناشی از «مخاطرات طبیعی بالقوه و توسعه ناموزون شهر» دست به گریبان است که هر یک از آنها به تنهایی می تواند حادثه ای در مقیاس وسیع تر از واقعه شهران را برای این کلان شهر رقم بزند.

مطالعات سازمان زمین شناسی کشور درباره سطح آسیب پذیری تهران در برابر حوادث غیرمترقبه، تهدیداتی به مراتب بزرگ تر از زمین لرزه را شناسایی کرده که شامل «فرونشست زمین»، «زمین لغزش» و «سیلاب» می شود.
این مطالعه که بخش هایی از آن بر پایه گزارش سال 2014 شرکت «سوئیس ری» -مشهورترین شرکت بیمه ای جهان که بخشی از بازار کار خود را به بیمه حوادث طبیعی شهرها اختصاص می دهد- انجام شده است، تهران را یکی از خطرپذیرترین شهرهای جهان و هم رتبه لس آنجلس معرفی می کند.تهران از میان 10 شهر به شدت لرزه خیز جهان، در جایگاه ششم قرار گرفته طوری  که 90 درصد از حدود 15 میلیون جمعیت ساکن در محدوده 11 هزار کیلومتر مربعی مجموعه شهری تهران، در معرض خطر زلزله هستند.
آنچه در حال حاضر بر نگرانی کارشناسان زمین شناسی نسبت به سطح آسیب پذیری تهران افزوده است، تشدید «فرونشست زمین» در مناطق جنوبی پایتخت و سرایت آن به محدوده مرکزی شهر است که در نقش «زلزله خاموش» به «مکمل خطرناک برای زمین لرزه احتمالی» تبدیل شده است. میزان فرونشست زمین در تهران نسبت به 10 سال پیش، حداقل 2 برابر شده و به 36 سانتی متر در سال رسیده که این موضوع به دلیل سستی لایه های زیرین زمین و پوکی خاک ناشی از برداشت آب های زیرزمینی، در حال حاضر «حد مقاومت» لرزه ای تهران را از 6 ریشتر به 5/ 4 ریشتر کاهش داده و عملا شهر را آسیب پذیرتر کرده است. گذشته از خشکسالی های اخیر، تغییراتی که مدیریت شهری تهران در این سال ها در مسیر روددره ها از طریق ساخت بزرگراه  ایجاد کرده، پتانسیل کافی برای ادامه فرونشست محسوب می شود. اختلال در طبیعت روددره ها ناشی از پروژه های ترافیکی و عمرانی در شهر، امکان نفوذ و جذب آب های سطحی به زیر زمین را محدود کرده است.

از 43  نوع مخاطره طبیعی ریز و درشت در جهان، 32 نوع آن در شهرهای مختلف ایران جاری است، اما به رغم این میزان خطرپذیری در کشور، از یکسو نرخ تلفات و خسارات ناشی از حوادث طبیعی در ایران برخلاف سایر کشورها، در گذر زمان، رو به افزایش بوده -که این موضوع نشان دهنده عدم استفاده از روش های مرسوم دنیا برای مقاوم سازی شهرها در برابر مخاطرات است- و از سوی دیگر میزان تلفات طبیعی در ایران نسبت به کشورها، هیچ همخوانی با نسبت جهانی جمعیت ایران ندارد.

تجربه متفاوت جهان و ایران

کارشناسان سازمان زمین شناسی در تحقیقات خود به دو روند متفاوت در مخاطرات زمین اشاره کرده اند. بر اساس این تحقیقات مخاطرات زمین شناسی جهان در قرن گذشته به شدت افزایش یافته اما نکته جالب آن کاهش تعداد قربانیان و کشته شدگان بوده است. روند مژوس کاهش قربانیان با وجود افزایش کمی میزان مخاطرات به مدد ارتقا توان مهندسی در جهان بوده است. کشورها توانسته اند با استفاده از تکنولوژی، روش های نوین و... شهروندان خود در برابر مخاطرات را مصون کنند.
با وجود این دستاورد در جهان، تجربه ایران مخالف این روند است. برابر مطالعات سازمان زمین شناسی به دلیل بهره نبردن درست از طبیعت، افراد در معرض خطر ایران به دلیل رشد جمعیت در حال افزایش است. این در حالی است که تعداد افراد در معرض خطر در جهان روز به روز در حال کاهش است. به استناد آمارهای سازمان زمین شناسی 43 مخاطره در جهان وجود دارد که زیست و زندگی را برای ساکنان زمین با مخاطره روبه رو کرده است. همین موضوع سبب شده است با وجود آنکه ایران یک درصد از وسعت و جمعیت جهان را داراست و انتظار می رود یک درصد مرگ و میر در زمان زمین لرزه های بالای 10 هزار کشته جهان را داشته باشد اما بررسی های مربوط به 50 سال گذشته نشان می دهد که معادل 30 درصد مرگ و میرهای مربوط به زمین لرزه های با 10 هزار نفر کشته در جهان مربوط به ایران بوده است.

5  تهدید اصلی جهان و ایران

یافته های دانشمندان در حوزه زمین شناسی محیط زیست از میان 32 پدیده مخاطره آمیز، زمین لرزه، زمین لغزش، خشکسالی، سیلاب و فرونشست زمین را مهم ترین پدیده های مخاطره آمیز جهان معرفی کرده است. در نقشه خطرپذیری جهان تنها کشوری که مرزهای آن با رنگ قرمز پرخطر مشخص شده ایران است. این گونه معرفی به منزله جدی بودن سطح مخاطرات در یک کشور است. تغییرات محیطی زمین در بخش ایران گویای آن است که قسمت شمالی فلات ایران که به بلوک سیبری معروف است در حال نزدیک شدن به فلات عربستان است؛ با توجه به قرار گرفتن ایران میان این دو فلات پوسته زمین در ایران در حال گسله شدن است. اتفاقی که در صورت نادیده گرفتن ایران را مستعد مواجه با پدیده های مخاطره آمیز فراوانی خواهد کرد.
به استناد آخرین بازنگری های صورت گرفته در نقشه مناطق پر خطر جهان در سال 2010 ایران رتبه سوم را در میان 10 کشور پر خطر دارا است. به باور کارشناسان زمین شناسی نکته قابل تامل در این میان سطح جمعیت در معرض خطر ایران در مقایسه با جمعیت در معرض خطر چین و هند است. بنا بر این مقایسه جمعیت در معرض خطر ایران 78 میلیون نفری با تعداد شهروندان در معرض خطر چین و هند با بیش از یک میلیارد نفر جمعیت برابری می کند!

تهران و گسل های پیدا و پنهان

در میان مناطق خطرپذیر کشور مخاطرات شهر تهران به واسطه مرکزیت و سطح جمعیت از اهمیت خاصی برخوردار است. مطالعات سازمان زمین شناسی نشان می دهد: تهران طی سال های اخیر تحت تاثیر تله های طبیعی شهر مورد توجه مهاجران قرار گرفته و بی اندازه رشد و توسعه پیدا کرده است. به اعتقاد کارشناسان این سازمان به دلیل منابع آب در تهران و مناطق اطراف آن جمعیت پذیری در طول زمان بالا رفته است. حال آنکه این مناطق کوهستانی در معرض گسل های زیرزمینی قرار گرفته اند. چشمه علی که مبنای توسعه شهری ری در پیش از 5 هزار سال پیش بوده روی گسل ری قرار دارد. بنابراین منطقه ای مملو از گسل با رشد انفجاری جمعیت روبه رو بوده است.
بررسی های سازمان زمین شناسی در سال 63 نشان از گسل های فراوان در شهر تهران داشت.گسل شمال تهران ، فشم، نیاوران، راندگی محمودیه، داوودیه، گسل باغ فیض و... از جمله گسل هایی بودند که تهران را در نوردیده اند. اما به دلیل پوشیده بودن شهر از ساختمان بخشی از گسل ها کماکان ناشناخته مانده اند. سازمان زمین شناسی در اثبات دیدگاه خود، به زمین لرزه طبس در سال 57 اشاره کرده است. براساس این مطالعات زمین لرزه طبس در نقطه ای رخ داد که گسلی در آن منطقه شناسایی نشده بود. اما پس از وقوع زمین لرزه بررسی ها وجود چین های در حال توسعه و چین های جوانی در داخل پهنه طبس را تایید و این چین ها را عامل زمین لرزه طبس معرفی کرد.
به گفته کارشناسان سازمان زمین شناسی چنین پدیده ای در منطقه تهران نیز در حال مشاهده است. در حال حاضر چین های جوان در حال شکل گیری یا افزایش هستند که شاهدی بر گسل های پنهان در شهر تهران است که تاکنون در هیچ یک از بررسی های علمی مربوط به خطر زمین لرزه شهر تهران به نمایش در نیامده است. کارشناسان زمین شناسی با اشاره به وقوع ثبت آخرین زمین لرزه در تهران، از توسعه ساخت و سازها در گسل های شناسایی شده انتقاد می کنند.

سیلاب در کمین تهران

بخش دیگری از تحقیقات سازمان زمین شناسی به تهدید سیلاب مربوط می شود. کارشناسان این سازمان با اشاره به عبور رود دره های فراوان از شهر تهران، احداث برخی بزرگراه های شهری روی این رود دره ها را یکی از بحران های اصلی شهر تهران معرفی می کنند که به راحتی سیلاب بزرگی را برای پایتخت به ارمغان خواهد آورد. یکی از مهم ترین ایرادات وارد به ساخت بزرگراه هایی همچون همت، امام علی و چمران روی روددره ها، قطع روددره های 400 متری در ابتدای بزرگراه و ایجاد کانالی دو متری برای عبور آب رودها از درون آن است.
به گفته کارشناسان قطعا حجم آبی که رودخانه از دره فرحزاد به سمت جنوب شهر می آورد امکان عبور از لوله دو متری را در مواقع سیلابی نخواهد داشت. به تعبیر دیگر شکل ایجاد برخی زیرساخت های ترافیکی خطرات سیلاب را فزاینده می کند. به عنوان مثال رودخانه وسیعی که از دره اوین پایین می آید و تا گیشا ادامه پیدا می کند به طور طبیعی در زمان سیلاب تحمل حجم آب اضافی را نخواهد داشت بنابراین از مسیر اصلی خارج و وارد بزرگراه می شود و در پایین دست منجر به انسداد تونل توحید خواهد شد. ازاین رو بهتر است تمامی روددره های شهر تهران به یک سیستم هشداردهنده مجهز شوند تا در مواقع بحران با بازگشایی بزرگراه ها و بستن تونل ها سیلاب را عبور داد.

سه راهکار کاهش خطر

کارشناسان سازمان زمین شناسی در کنار معرفی این خطرات سه راهکار مقابله و کاهش آسیب های ناشی از بحران های طبیعی شهر تهران را تشریح کردند. راهکار نخست فاصله گرفتن از منشأ خطر است. به این معنی که نقطه ای از زمین که لرزه خیز و پرخطر شناخته شده است زیربنای اولیه ساخت شهرها قرار نگیرد. یا آنکه دوری از خطر سیلاب به راحتی با تعیین پهنه های سیلابی امکان پذیر است. دومین راهکار مقاوم سازی است. کارشناسان زمین شناسی معتقدند فارغ از اینکه گسل ها در کجای شهر تهران قرار گرفته اند هر جای تهران یک گسل لرزه ای ایجاد کند برای همه پهنه های شهری می تواند خطرناک باشد.
اگر زمین لرزه ای با قدرت 7 ریشتر ایجاد شود تا وسعت 100 کیلومتری آن می تواند خطر جانی ایجاد کند. به همین دلیل نظارت مناسب بر کیفیت ساخت وسازهای شهری و نوسازی مناسب خانه های فرسوده از مهم ترین اقداماتی است که با اجرای آن می توان امیدوار بود که شهر برای رخدادهای غیرقابل پیش بینی آمادگی بیشتری دارد. گسترش استفاده از صنعت بیمه به ویژه برای ارتقای ایمنی ساختمان ها نیز آخرین راهکار کاهش آسیب های ناشی از بحران های طبیعی شهری است.