پس از سقوط مصدق و انعقاد قرارداد کنسرسیوم نفتی، درآمدهای ارزی افزایش یافته و سیاست های توسعه مالی و پولی برنامه ریزی شد که عواقب مهیبی را به دنبال داشت.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
تاریخ : يکشنبه 1395/04/13 ساعت 17:00
وضعیت اقتصادی ایران در رژیم پهلوی به روایت علی امینی
پس از سقوط مصدق و انعقاد قرارداد کنسرسیوم نفتی، درآمدهای ارزی افزایش یافته و سیاست های توسعه مالی و پولی برنامه ریزی شد که عواقب مهیبی را به دنبال داشت.
بخش تاریخ ایران و جهان تبیان
انتخاب امینی به عنوان نخست وزیری
از سوی دیگر علیرغم اینکه برنامه تثبیت اقتصادی پیش از دوره علی امینی، نخست وزیر رژیم پهلوی آغاز شده بود، دولت امینی با کمبود بسیار زیاد، صندوق ارزی خالی، رکود اقتصادی و بیکاری مواجه شد. بر همین اساس امینی با صلاحدید اقتصاددانان بانک مرکزی و سازمان برنامه، بیشترین تمرکز خود را بر کسری بودجه و کمبود ارز قرار داد.
امینی پس از انتخاب به عنوان نخست وزیر طی سخنرانی در روز یکشنبه 17اردیبهشت 1340 که از رادیو ایران پخش شد به بیان مطالبی در مورد بحران اقتصادی، مبارزه با فساد و جلوگیری از هرج و مرج در کشور پرداخت که وضعیت بحرانی اقتصاد ایران را در رژیم پهلوی نشان می دهد. وضعیتی که سفیر وقت آمریکا در ایران را نگران می کند و او را مجبور می کند تا در آخرین روزهای مأموریتش طی تلگرافی به واشنگتن بگوید:«تصور نمی کنیم که دولت کنونی در این شرایط آشفته دوام آورد.»
امینی در 17 اردیبهشت ماه 1340 درباره بحران اقتصادی رژیم پهلوی گفت: «... ما با مشکلات بزرگ اقتصادی و مالی دست به گریبان هستیم. سرمایه های زیادی در این مدت به هدر رفته است. توزان بودجه به هم خورده، قوانین مالی را ندیده گرفته اند. ما مواجه با ترقی قیمت ها، بی پولی و فقر اقتصادی هستیم.
دستگاه های اقتصادی و مالی دولت دیگر رمقی ندارند. ما باید کوشش و همتمان را صرف زنده کردن حیات اقتصادی مملکت بکنیم و از مخارج زائد با شدت بکاهیم. هرچه از هرجا به دستمان می رسد در راه تولید اقتصادی صرف کنیم. باید مدتی فشار کم پولی را تحمل کنیم؛ قدری امساک نماییم از مخارج شخصی و عمومی بکاهیم و همه را صرف افزایش تولید و تکثیر درآمد ملی کنیم تا فردا از رفاه و آسایش بیشتری برخوردار شویم.
ما باید نیروی معنوی و مادی جامعه را تجهیز کنیم و به حداکثر ممکن از آن استفاده نماییم تا از این گرداب مخوف اقتصادی و مالی به سلامت بگذریم و الا یکباره غرق در گرداب خواهیم شد و آن مخاطراتی که همه از آن وحشت داریم به سراغ ما خواهد آمد..
مهمترین دل مشغولی نخست وزیر رژیم پهلوی بحران مالی کشور بود
در واقع مهمترین دل مشغولی نخست وزیر رژیم پهلوی بحران مالی کشور بود که حتی از آنچه او در نخستین سخنان رادیویی خود عنوان کرد وخیم تر بود. دولت برای رفع بحران ارزی و ادامه طرح های برنامه دوم عمرانی کشور، به کمک امریکا و نهادهایی مانند بانک صادرات و واردات، دی ال اف، صندوق بین المللی پول و بانک جهانی امید بسته بود که یا وابسته و یا تحت نفوذ دولت امریکا بودند.
هرچند امینی با توجه به جو سیاسی داخلی و بین المللی ای که موجب روی کارآمدنش شده بود، نسبت به کمک های امریکا به ایران امیدوار بود، مع هذا هنوز از نوع و میزان آن اطلاع نداشت. افزون بر این می دانست که ماموریت ادوارد ویلز، سفیر امریکا در ایران روبه پایان است و سیاست جدید امریکا در ایران تا ورود جانشین او، جولیوس هولمز، مشخص نخواهد شد.
با این حال نخست وزیر جدید در نخستین ملاقات خود با ویلز در تاریخ 18اردیبهشت 1340 به او اظهار داشت که «پس از دو روز مذاکره با مقامات وزارت دارایی و بانک مرکزی از پی بردن به وخامت وضع مالی کشور شوکه شده و حتما در آینده نزدیک به کمک احتیاج خواهد داشت. او اظهار امیدواری می کند که امریکا یک نوع صندوق برای کمک اضطراری داشته باشد که بشود از آن برای پرداخت های فوری برداشت کرد.»
در این دیدار سفیر امریکا تعهدی از جانب دولت متبوع خود نکرد اما احتمال دارد که به طور غیر رسمی به نخست وزیر پیشنهاد کرده باشد که درخواست مالی دولت ایران به اطلاع سفارت رسانده شود.
به هر حال در تاریخ 6خرداد 1340 دکتر مقدم، قائم مقام رئیس کل بانک مرکزی از طرف نخست وزیر ماموریت یافت که گزارشی از وضع مالی دولت به مقامات سفارت امریکا ارائه دهد.
در این گزارش که بحران اقتصادی ایران مدنظر است، بانک مرکزی گزارش می دهد:...در تاریخ 29 اردیبهشت 1340 ایران معادل 135/9 میلیون دلار موجودی طلا داشت که 116 میلیون دلار آن پشتوانه اسکناس و 17/5 میلیون دلار سپرده نزد صندوق بین المللی پول است. در نتیجه تراز آزادش بالغ بر 2/4 میلیون دلار است. در همان تاریخ جمع ذخائر ارزی 67/7 میلیون دلار بود که 10 میلیون دلار آن به تازگی از بانک امریکا دریافت شده است. از این مبلغ 8/46 میلیون دلار مسدود یا نامهیا می باشد؛ می ماند20/9 میلیون دلار ذخیره ارزی در دسترس.
از تاریخ 20 مه تا امروز زیان خالص به مبلغ 7 میلیون دلار تخمین زده شده است. زیان خالص روزانه در ایام اخیر تنزل یافته، اما هنوز نزدیک به 2 میلیون دلار است. انتظار می رود که در ظرف دو هفته آینده دو وجه خارج از برنامه وصول گردد: 1) 14 میلیون دلار پیش پرداخت توسط کنسرسیوم و 2) 9 میلیون دلار کمک نقدی آمریکا در سال مالی 1961. همزمان قرار است دو پرداخت خارج از برنامه مشخص و احتمالا پرداخت های دیگری به سازمان برنامه حواله شود:1) 2/35 میلیون دلار بابت بدهی سازمان برنامه به مقاطعه کاران و 2) دومیلیون دلار به شرکت های هواپیمایی بابت هزینه بازگرداندن زوار از مکه.
فرار سرمایه ها.....
همانطور که در گزارش بانک مرکزی رژیم پهلوی آمده است، ذخایر ارزی ایران ممکن است در کم تر از سه هفته تمام شود. از سوی دیگر مقدم اظهار داشت که وضع ایران از مرحله ای که بشود آن را با محدودیت های ارزی نجات داد، گذشته است...
او همچنین گفته است:"گرچه فرار سرمایه ها آن طور که از بالا رفتن نرخ دلار در بازار سیاه مشهود شده رو به افزایش است، مردم هنوز از وخامت وضع ارزی خبر ندارند. به گفته او اگر بانک ها از پرداخت های ارزی وابمانند «هول و هراس مطلق» جامعه را فرا می گیرد.
در چنین وضعیتی ظرف یک هفته قیمت اجناس وارداتی 20 تا 30درصد افزایش خواهد یافت و دلار در بازار سیاه در مدت چند روز از 100 ریال تجاوز خواهد کرد. مقدم اضافه کرد که مقامات دولتی از ترس ژس العمل عصبی مردم نسبت به انجام هر اقدام دیگر دولتی برای جلوگیری از فروش ارز یا مهار کردن بازار سیاه بی اندازه اکراه دارند."
دو روز بعد شخص نخست وزیر طی نامه ای به سفیر امریکا خصوصیات بحران مالی کشور و اقدامات و تدابیر دولت را جهت بازبینی برنامه تثبیت اقتصادی در وضعیت حاد جدید تشریح کرد و در این باره نوشت:"...یکی از مهمترین مسائلی که از بدو زمامداری ام مورد توجه من قرار گرفته وضعیت اقتصادی و مالی است. همکارانم مرا کاملاً در جریان برنامه تثبیت اقتصادی و مشکلاتی که دولت حاضر برای اجرای بعضی از قسمت های آن دارد گذاشته اند.
نظریات صندوق بین المللی پول مبنی بر امکان بازبینی برنامه تثبیت اقتصادی با در نظر گرفتن شرایط جدید را نیز مطالعه کرده ام. متعاقبا کارآمدترین همکاران خود در سازمان های مختلف دولتی را مامور کرده ام که کمیته ویژه ای برای بررسی وضعیت مالی تشکیل دهند و پیشنهادهایی در زمینه بازبینی برنامه تثبیت اقتصادی ارائه دهند تا بتوانیم استفاده کامل از تسهیلات صندوق بین المللی پول و همچنین کمک مالی فوری از ایالات متحده فراهم آوریم...
در بهترین حالت انتظار دارم تا دو هفته دیگر نخستین گزارش کمیته ویژه را دریافت کنم. با این حال همانطور که در تاریخ 25 مه به شما اظهار داشتم دولتم با چنان مشکلات ارزی و کمبود نقدینگی روبه روست که در این موقع لازم می دانم مصرانه از شما تقاضا کنم از دولت امریکا درخواست نمایید کمک فوری به سازمان برنامه بشود تا بتوانیم از حالا تا تصویب برنامه توسعه اقتصادی از عهده بدهی های ارزی و بدهی های داخلی برآییم.
در حال حاضر فوری ترین مشکلی که درمقابل اقتصاد ایران قرار دارد کمبود جدی ارز خارجی است. این کمبود در نتیجه تقاضا برای واردات و خدمات، طرح های عمرانی دولتی، سرمایه گذاری خصوصی و پرداخت بدهی هاست.
رئیس کل بانک مرکزی به من اطلاع داده که در حال حاضر ذخیره ارزی قابل استفاده در حدود 30 میلیون دلار است، رقمی که شامل 14 میلیون پیش پرداخت کنسرسیوم می شود که در یکی دو روز آینده واصل خواهد شد. نظر به موجودی ارز خارجی که فروش آن روزانه در حدود 2 میلیون دلار است تصدیق خواهید کرد که به این ترتیب تامین ارز توسط بانک مرکزی در ظرف تقریبا دو هفته به ته خواهد رسید؛ مگر اینکه کمک ارزی فوری فراهم شود؛ تا دریافت درآمد نفتی که 15 ژوئیه (24 تیرماه 1340) است پنجاه روز فاصله داریم و حتی آن وقت هم مطالبات موجود نسبت به این سهمیه آن قدر است که اگر فروش ارز به همان میزان پیش برود مشکل ارزی حاد ما در سه ماه آینده نیز ادامه خواهد یافت.
به علاوه همانطور که اطلاع دارید سازمان برنامه با مشکل نقدینگی مواجه است...با توجه به 87 میلیارد ریال سقف بودجه برنامه [دوم] کسری درآمد پیش بینی شده کل برنامه 72 میلیون دلار می شود. این کسری 72میلیون دلاری به فرض اینکه قادر باشیم از تمام وام 15 میلیون دلار بانک صادرات و واردات و تمامی 26 میلیون دلار وام دی ال اف تا پایان برنامه هفت ساله استفاده کنیم، محاسبه شده است.
جمع مطالبات مقاطعه کاران از سازمان برنامه و بازپرداخت های گریزناپذیر از بابت وام ها در ظرف چند هفته آینده معادل 40 میلیون دلار می شود. علاوه بر 40 میلیون دلار کمک اضطراری و موافقت اخیر دی ال اف با دادن 12میلیون دلار وام برای ساختن راه ها به جای توسعه بندرعباس 20 میلیون دلار وام جدید برای پرکردن خلا کسری 72 میلیون دلار مورد احتیاج است، بنابراین تقاضا دارم که مقدمتا برای تعدیل کمبود جدی ارز خارجی و به منظور جلوگیری از متوقف شدن طرح های عمرانی دولت شما حدود 40 میلیون دلار کمک بلاعوض یا انواع دیگر کمک های اضطراری ظرف دو هفته آینده در اختیار ما قرار دهد..."
نامه به سفیر امریکا سند تکان دهنده ای از وضعیت اسفبار اقتصادی رژیم پهلوی است که علی امینی از نخست وزیران سابق به ارث برده بود. تعجیل در نوشتن این نامه و تاکید بر نکاتی که دو روز قبل قائم مقام رئیس کل بانک مرکزی به مقامی که چند روزی بیشتر به پایان ماموریتش باقی نمانده اطلاع داده، همچنین دست درازکردن به طرف دولت تازه کار کندی با علم به عواقب چنین اقدامی در جهت توسعه نفوذ بر سیاست های ملی مبین وضعیت مخاطره انگیز و انفجار آمیزی بود که می بایست به طور عاجل مورد توجه و مداوا قرار می گرفت.
در چنین وضعی اداوراد ویلز، سفیر امریکا به رغم پایان قریب الوقوع ماموریتش، طی تلگرافی توجه مقامات واشنگتن را به شرایط اضطراری ایران جلب کرد و گفت تصور نمی کنیم که دولت کنونی در این شرایط آشفته دوام آورد. ویلز در این باره نوشت:"...ایران با مشکلات مالی فوری و حاد روبه روست. ما معتقدیم که قصور در پرداخت بدهی های ارزی، افزایش قیمت ها، تعطیل طرح های سازمان برنامه، بیکاری زیاد اجتناب ناپذیر است، مگر اینکه کمک خارجی بی درنگ در دسترس قرار گیرد و تصور نمی کنیم که دولت کنونی در این شرایط آشفته دوام آورد."
منبع: خبرگزاری فارس ( به نقل از پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی - فاطمه نظری؛ )
