تبیان، دستیار زندگی
جایگاه وی در میان علمای دوران قاجار به دو دلیل برجسته و ممتاز است. اول تلاش وافر وی در راه مقابله با ورود شرکتهای تجاری خارجی به ایران ودوم تأکید او بر تولیدات داخلیدر قالب تاسیس «شرکت الاسلامیه».
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

اولین مجری اقتصاد مقاومتی در ایران چه کسی بود؟

جایگاه وی در میان علمای دوران قاجار به دو دلیل برجسته و ممتاز است. اول تلاش وافر وی در راه مقابله با ورود شرکتهای تجاری خارجی به ایران ودوم تأکید او بر تولیدات داخلیدر قالب تاسیس «شرکت الاسلامیه».

بخش تاریخ ایران و جهان تبیان
اولین مجری اقتصاد مقاومتی در ایران چه کسی بود؟

جامعه در بردارنده حوزه های مختلفی از قبیل حوزه سیاسی، نظامی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است. این حوزه ها به صورت غیر قابل تفکیکی در هم تنیده اند. با این حال شاید  بتوان عنصر اقتصادی را یکی از مهمترین عناصر ساختیک جامعه در نظر گرفت. نوع نگاه به مولفه های اقتصادی در شرایط مختلف متفاوت است.اقتصاد در کشورهای از نظر صنعتی پیشرفته به گونه ای تعریف شده و در کشورهایی که تحت استعمار یا تحریم قرار گرفته اند، رویه متفاوتی دارد. اصطلاح «اقتصاد مقاومتی»که به کرات مورد تاکید مقام معظم رهبری قرار گرفته است، تشخیص حوزه های فشار از قبیل تحریم و استعمار و تلاش متقابل برای بی اثر کردن و طبیعتا کنترل این حوزه ها می باشد. اگر این عمل به بهترین شکل صورت گیرد، می تواند تهدیدهایی از این دست را تبدیل به فرصت کند. ناگفته نماند که مسئله مهم در اقتصاد مقاومتی تأکید بر تولید داخلی و تلاش برای کاهش وابستگی خارجی است.

آقا نجفی اصفهانی که بود؟

آیت الله شیخ محمدتقی اصفهانی برادر کوچکتری به نام حاج نورالله ملقب به «ثقه الاسلام» نیز داشت که بعدها این دو نقش مهمی در مبارزات علیه استبداد و نیز ابداع نوعی از«اقتصاد درون زا» در دوره قاجار -برای اوّلین بار-ایفا کردند. آقا نجفی اصفهانی از شاگردان مستقیم آیت الله میرزای شیرازی «صاحب فتوای تحریم تنباکو» در عتبات عالیات بود و دروس پیشرفته را نزد ایشان و برخی دیگر از اساتید به نام عراق گذراند.

اکثر شاگردان میرزای شیرازی علاوه بر کسب علم و تحقیق در خصوص فقه و اصول اسلام، فعالیّتهای زیادی نیز در صحنه سیاست و مسائل اجتماعی ایران در دوره قاجار ایفا کردند. آقا نجفی اصفهانی نیز از این قاعده مستثنا نبود و علاوه بر تربیت شاگردان و تألیف آثار مهمی در باب فقه اسلام و مذهب تشیّع، مبارزه با ظلم و کمک به ستمدیدگان و نیازمندان شهر اصفهان را در رأس برنامه های خود قرار داده بود؛ به طوری که در این مسیر به عنوان یکی از بزرگترین خیریّن زمان شناخته می شد. وی همچنین دغدغه بسیار زیادی در خصوص مسائل فرهنگی و مبارزه با انحرافات از جمله بهائیت و ایستادگی در مقابل استبداد و استعمار داشت.

مقابله از ورود کالاهای تجاری به ایران و حمایت از تولید داخلی

شروع تولیدات داخلی به وسیله آقا نجفی پس از قیام تنباکو رخ داد. وی معتقد بود باید دو راهکار نفی کالاهای خارجی و استفاده از تمامی امکانات داخلی برای تولید کالای مرغوب و رفع نیاز جامعه را هم زمان مد نظر قرار داد. وی معتقد بود در این مسیر دستیابی به این امر مهم، پس از تولید داخلی، گروهی باید مردم را نسبت به این تولیدات آگاه ساخته و ایشان را برای خرید این کالا ترغیب کنند و پس از آن منع ورود کالای خارجی به ایران باید در دستور کار قرار گیرد.

مقابله های آقا نجفی با کالاهای خارجی سبب شد که سه ضلع استبداد محلی، استبداد مرکزی و استعمار یعنی ظل السلطان، ناصرالدین شاه و انگلیس به این نتیجه برسند که آقا نجفی را به تهران منتقل کنند. وی در تهران تیغ انتقادات خود را به سمت حکومت مرکزی گرفت که این مسأله موجب بازگرداندن وی به اصفهان شد.

طبیعتا اقدامات آقا نجفی مورد توجه «ظل السلطان» حاکم اصفهان که آشکارا با انگلیس در ارتباط بود و به دفعات از مقامات این کشور رشوه دریافت کرده بود، قرار نگرفت و بیم وجود آقا نجفی در اصفهان برای انگلیس و کالاهای موجود این کشور باعث شد تا فشارها بر این عالم مبارز تشدید شود. با این حال وی به همراه برادر خود توانست سایر علمای برجسته اصفهان را در مسیر حمایت از تولید داخلی و مقابله با واردات و تولیدات خارجی همراه سازد؛ تا جاییکه حکم تحریم کالای فرنگی در اصفهان از سوی وی صادر شد. به دنبال اقدامات آقا نجفی، سایر علمای اصفهان نیز به تبعیّت از وی فتواهایی با عنوان ترغیب مردم به استفاده از کالای داخلی و تحریم کالای خارجی صادر کردند.

مقابله  های وی با کالاهای خارجی سبب شد که سه ضلع استبداد محلی، استبداد مرکزی و استعمار یعنی ظل السلطان، ناصرالدین  شاه و انگلیس به این نتیجه برسند که آقا نجفی را به تهران منتقل کنند، ولی این انتقال و فشار نه تنها موجب کناره  گیری وی از اقدامات خود نشد بلکه در تهران علاوه بر تربیت شاگردانی مبارز و عالم، تیغ انتقادات خود را به سمت حکومت مرکزی گرفت که این مسأله موجب بازگرداندن وی به اصفهان شد.

در کنار مقابله با مصرف تولیدات خارجی و تأکید بر تولید داخلی از سوی آقا نجفی، وی نقش بسیار مهمی در مبارزه با استعمال دخانیات نیز ایفا کرد. تا جاییکه در زمان حیات ایشان،اصفهان به عنوان یکی از شهرهای اصلی در خط مقدم مبارزه با استعمال دخانیات قرار داشت. تلاشهای آقا نجفی در اصفهان برای مبارزه با استعمار و مقابله با مصرف تولیدات خارجی، باعث شد تا ناصرالدین شاه نامه ای خطاب به ظل  السلطان حاکم اصفهان بدین شرح بنویسد: «این روزها بعضی اخبارات از اصفهان به عرض رسیده که خیلی جای تعجب و حیرت است که چرا مردم بی جهت و سبب، آسودگی و امنیت خود را کنار گذاشته دنبال این نوع کارهای خطرناک می روند. مثلا به عرض رسیده که مردم بر ضد رعایای خارجه و فرنگیان حرف می زنند و همچنین علمای اعلام، استعمال دخانیات را حرام دانسته اند و همچنین در فقره بانک مزخرفات می گویند.»5اینچنین نامه  ای از سوی شاه کاملا گواه تأثیرات عالم مبارز اصفهانی در مبارزه با استعمار و استبداد و مقابله با مصرف تولید خارجی است.

شرکت اسلامیه

شروع فعالیّتهای شرکت اسلامیه با توجه به منابع موجود در ایران، متمرکز در صنعت نساجی بود. در واقع این شرکت در آغاز با توجه به فشارهایی که از طرف دربار و نیز دولت انگلیس به آن وارد می  شد با هدف تولید برخی محصولات-آن هم به صورت محدود-پا گرفت ولی با توجه به استقبال خوب مردم و نیز برای رفع سایر نیازهای کشور، برنامه هایی همچون تأسیس مدرسه، بیمارستان و حتی راه آهن نیز در دستور کار بانیان این شرکت قرار گرفت. حرکت به سمت احداث این بناها، نیات خیر موسسان شرکت را برای مردم بیشتر هویدا ساخت؛ به طوری که به تدریج آحاد جامعه متوجه شدند که محور فعالیّتهای شرکت الاسلامیه به حوزه اقتصاد محدود نمی شود بلکه مسائل فرهنگی و اجتماعی نیز قسمت مهمی از برنامه هایشان را در بر گرفته است.

تلاشهای برادران نجفی در راه گسترش این شرکت بدان جا رسید که وسعت فعالیّتهای آنها بسیار افزایش یافت و چنان تأثیر مثبتی در مردم -چه از نظر رفع نیازهایشان و چه از جهت ایجاد روحیه خودباوری- به وجود آورد که اکثر رسانه های داخلی از جمله روزنامه های «حبل المتین»، «ثریا» و «حکمت» تمام قد از فعالیتهای این شرکت دفاع کردند.

به تدریج حجم تولیدات شرکت اسلامیه به حدی افزایش پیدا کرد که علاوه بر داخل کشور، برخی از محصولات به کشورهایی از جمله هند، آذربایجان، مصر و روسیه نیز صادر شد و برای انجام هرچه بهتر این امور، افرادی در هر کدام از این کشورها به عنوان نماینده شرکت اسلامیه مشغول به فعالیّت شدند. اتفّاقی که شاید تا پایان دوره قاجار و حتی اوایل سلطنت پهلوی نیز، دیگر در ایران رخ نداد. با وجود موفقیت روز افزون شرکت اسلامیه، انگلیس به عنوان بزرگترین شریک تجاری دربار قاجار با حمایت کامل شاه ایران در برخی موارد سعی در ایجاد اخلال در روند این شرکت نمود که سرانجام توانست به تدریج فعالیت شرکت را کاهش و در نهایت موجبات انحلال آن را فراهم کند.

بدین ترتیب اقدامات و تلاش روز افزون آقا نجفی اصفهانی به همراه برادرش حاج نورالله در خصوص مسائل اجتماعی و اقتصادی در ایران، به عنوان یک حرکت نو و کاملا سیستماتیک در دوران قاجار مطرح شد؛ به گونه ای که نمونه آن را می توان فقط در عصر مدرن و از سوی شرکتهای بزرگ مشاهده کرد. طرح ارائه شده از سوی عالم مبارز اصفهانی، بدون شک نخستین نسخه اقتصاد مقاومتی در ایران است که همزمان بر دو محور مقابله با مصرف تولیدات خارجی و تلاش برای تولید داخلی و معرفی آن به مردم و صادرات آن به دیگر کشورها استوار شد ولی متأسفانه با بی تدبیری حکومت قاجار و اخلال انگلیس در امور این شرکت، دوام زیادی نیافت و پس از چندی از ادامه حیات بازماند.


سایت : موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران(فرود نودهی)