زلزله، بیخ گوش پایتخت

فرونشست خاک در 10 سال اخیر تهران را در برابر زلزله ضعیف تر کرده است. می گویند که این فرونشست ها باعث شده اند تا مقاومت لرزه ای تهران از 6 ریشتر به 4,5 ریشتر کاهش یابد و پایتخت در مقابل زلزله هایی با شدت کمتر هم آسیب پذیر باشد.

خبرهای این چنینی، نگرانی هایی که سال هاست بر تهران سایه انداخته را با خود همراه کرده اند. خبرهایی به نقل از منابعی که معمولا اسمی ندارند و از بلاهایی تلخ و غیرقابل باور روایت می کنند که قرار است با زلزله هایی نه چندان شدید بر سر تهران بیایند. مهدی زارع دانشیار پژوهشگاه بین المللی زلزله و مهندسی زلزله، دراین باره به «شهروند» می گوید: «درباره خبرهای اینچنینی، باید به نکاتی توجه کرد. نخست آن که مقاومت لرزه ای در مناطقی از تهران کاهش پیدا کرده که فرونشست اتفاق افتاده است. این که گفته می شود دشت تهران 36سانتی متر فرونشست کرده، درست نیست، زیرا تمامی دشت تهران دچار فرونشست نشده و ما دربخش هایی همچون دشت شهریار با پدیده فرونشست زمین روبه رو هستیم.»
 او ادامه می دهد: «نکته دیگر این است که فرونشست ها در دشت تهران از 18 تا 36سانت حکایت دارند و گزارش های مختلفی از میزان فرونشست زمین مطرح است. باید توجه داشت در مناطقی که فرونشست اتفاق افتاده و مسکونی هم هستند، به منازل آسیب هایی وارد شده که آنها را در مقابل زلزله آسیب پذیرتر کرده و وقوع زلزله ای با بزرگی کمتر و شتاب کمتر هم می تواند خرابی به بار بیاورد و آنها را تخریب کند.» زارع درباره این که گفته می شود مقاومت لرزه ای پایتخت از 6 به 4,5 ریشتر کاهش یافته، توضیح می دهد که «این عبارت های دقیقی نیست این که بگوییم، مقاومت لرزه ای پایتخت 1.5 ریشتر کاهش یافته، درست نیست و تعبیری نامفهوم است. اول باید گفت که همه جای تهران به یک اندازه از فرونشست زمین آسیب ندیده و دوم باید بر این موضوع تأکید کرد، مناطقی که دچار فرونشست شده باشند، بیشتر آسیب پذیر خواهند بود.»

این توضیحات درحالی است که در کلانشهر تهران تاکنون 9بار زلزله های بالای 7 ریشتر به وقوع پیوسته و این شهر هم اکنون در بین شهرهای زلزله خیر جهان در رتبه ششم از نظر خطرپذیری قرار دارد. به گفته کارشناسان میزان فرونشست خاک در تهران نسبت به 10 سال قبل حداقل دوبرابر شده و به 36سانتی متری در سال رسیده است که این موضوع به دلیل سستی لایه های زیرین زمین و پوکی خاک ناشی از برداشت آب های زیرزمینی، عملا شهر آسیب پذیرتر شده است.
 طی روزهای اخیر اقبال شاکری رئیس کمیسیون عمران شهر تهران درجریان رونمایی از گسل های شهر تهران اعلام کرد:   «6 درصد مساحت تهران و حومه و یک درصد مساحت این کلانشهر روی گسل زلزله قرار دارد. همچنین مساحت کل پهنه های گسل در استان تهران 80کیلومتر مربع و در داخل شهر تهران 47کیلومتر مربع است. این شهر دهمین شهر پرجمعیت در کلانشهرهای دنیا از نظر وقوع زلزله است.»ازسوی دیگر احتمال فعال شدن سه گسل «مشا»، «شمال تهران» و گسل «جنوب ری» وجود دارد. گسل «مشا» که حدود 200کیلومتر طول دارد، از گسل های اساسی البرز مرکزی است که در شمال تهران قرار گرفته است. این گسل از حاشیه رشته کوه در غرب به سوی شرق البرز گسترش می یابد. گسل شمال تهران در دامنه رشته کوه البرز با طول حدود 90کیلومتر قرار دارد و از «کن» تا «لشگرک» ادامه دارد. این گسل در لشگرک به گسل «مشا» فشم می پیوندد. گسل های جنوب و شمال ری نیز از شاخص ترین گسل ها در دشت های جنوبی تهران هستند و حدود 20کیلومتر طول دارند.

گذشته از خشکسالی های اخیر، تغییراتی که مدیریت شهری تهران در این سال ها در مسیر رود دره ها از طریق ساخت بزرگراه  ایجاد کرده، پتانسیل کافی برای ادامه فرونشست محسوب می شود. اختلال در طبیعت رود دره ها ناشی از پروژه های ترافیکی و عمرانی در شهر، امکان نفوذ و جذب آب های سطحی به زیرزمین را محدود کرده است. از 43  نوع مخاطره طبیعی ریز و درشت درجهان، 32 نوع آن در شهرهای مختلف ایران جاری است، اما به رغم این میزان خطرپذیری درکشور، از یک سو نرخ تلفات و خسارات ناشی از حوادث طبیعی در ایران برخلاف سایر کشورها، در گذر زمان، رو به افزایش بوده- که این موضوع نشان دهنده عدم استفاده از روش های مرسوم دنیا برای مقاوم سازی شهرها در برابر مخاطرات است- و ازسوی دیگر میزان تلفات طبیعی در ایران نسبت به کشورها، هیچ همخوانی با نسبت جهانی جمعیت ایران ندارد.
با این وجود طی روزهای اخیر در نشستی نقشه های پهنه های گسلی شهر تهران که گفته می شود پس از 10 سال تحقیق و پژوهش تهیه شده، رونمایی شد.در این باره احمد صادقی، رئیس ستاد بحران شهر تهران توضیح می دهد که نکار تهیه نقشه گسل های شهر تهران در سال 1387 به اتمام رسید اما تا امروز در تأیید این اسناد اختلاف نظر وجود داشت که با پیگیری های شورای اسلامی شهر تهران، شهرداری و وزارت راه وشهرسازی روز چهارشنبه نقشه در کمیته های فنی 2800 به تصویب رسید.»او توضیح می دهد: «امنیت شاخص های مختلفی دارد و صرف قرارگرفتن روی گسل نمی تواند معنای ناامنی باشد بلکه نوع ساخت وساز، بافت منطقه، تراکم جمعیت و پارامترهای دیگر در امنیت منطقه از نظر زلزله موثر است. بنابراین نیازمند آن هستیم تا پلاک ها با توجه به قرارگیری روی گسل، مقاوم سازی شوند.»