بخش تاریخ ایران و جهان تبیان

میرزا سیداسدالله خان فرزند علی اصغرمستوفی در 1252ه ق/1215ش در شهر تبریز متولد شد . او در خانواده ای اهل علم و سیاست رشد نمود . پدرش از مستوفیان مهم تبریز و برادر بزرگش میرزا رفیع نظام العلما از علما و ادبای بزرگ زمان خود بود و دیگر برادرانش میرزا محمودخان علاءالملک و فضل الله خان وکیل الملک هردو از رجال وزارت امورخارجه بودند.

به نظر می رسد لقب وکیل الملکی را او از ناصرالدین شاه همزمان با منصب وزیرمختاری روسیه نگرفته باشد از نوشته های اعتمادالسلطنه چنین استنباط می شود که چندماه پس از دریافت منصب سفارت ، او این لقب را دریافت کرده است . زیرا او در خاطراتش  نام میرزا اسدالله خان را در زمان وزیر مختاری بارها آورده است بدون هیچگونه لقبی  ولی در خاطرات روز دوشنبه پنجم ربیع الاول 1301/ چهاردهم دی ماه 1269 می نویسد: « عصر ... میرزا اسدالله خان وزیر مختار پطرزبورغ که لقب وکیل الملکی گرفته است دیدن آمده بودند.» .

از وقایع مهم زمان سفارت میرزا اسدالله خان بر تخت نشستن الکساندر سوم امپراطور روسیه بود . ناصرالدین شاه به  همین مناسبت هیئتی به ریاست عبدالصمد میرزا عزالدوله - برادر خود - برای عرض تبریک به روسیه فرستاد که وکیل الملک نیز آنان را همراهی می کرد. میرزا اسدالله خان در 1304ق / 1265ش به ایران احضار شد و با سعی بسیار توانست برادر خود میرزا محمودخان علاءالملک را به جای خود به وزارت مختاری روسیه منصوب کند  .

وکیل الملک پس از فوت مصطفی خان امیرتومان ،حاکم اردبیل و خوی شد. اعتمادالسلطنه معتقد بود که حاکمان اردبیل افراد مورد اعتماد روسها هستند و زیر نظر خودشان آنها را انتخاب می کنند . « اسدالله خان وکیل الملک ...که باز از اتباع روسها است آنجا حاکم کردند» و جالب است که در چند سطر بعد ادعای خود را نقض کرده و می نویسد: «روسها از حکومت وکیل الملک به اردبیل راضی نیستند .» در هر صورت حکومت او در این منطقه به مدت چهار سال ادامه داشت .او در این سمت بود که از جانب میرزا علی اصغرخان امین السلطان به دارالخلافه احضار شد تا از جانب شاه به مأموریت جدید فرستاده شود . وکیل الملک در دست نوشته های خود در 25رجب 1308 / 15 اسفند 1269  نوشته است :"تلغراف ابلاغ ذیل از جناب مستطاب اشرف امجد آقای امین السلطان رسید ... حسب الامر الاقدس الاعلی مقرر است که بچاپاری سوار شده فوراً به طهران بیایید که عرض فرمایشات لازمه به شما هست زود بیایید و به هیچوجه معطل نشوید ". 

داخل اطاق شدیم غیر از امین السلطان کسی در حضور نبود اظهار التفات زیاد کرده اولاً از احوالات آذربایجان قدری پرسیدند بعد امین السلطان را مخاطب فرموده گفتند کارهای ما در اسلامبول خیلی مغشوش است درهم برهم برای آدم کافی مثل وکیل الملک لازم است برود نظم و ترتیب بیندازد ... تعظیم کرده عرض تشکر نمودم ... مادام توقف طهران هر دو سه روز بلکه گاهی هر روز شرفیاب حضور می شدم مورد الطاف بی نهایت گشته دستورالعمل شفاهی می گرفتم تا اینکه نامه و فرمان من و دستورالعمل من تمام شد مرخص کردند لقب ناظم الدوله به صرافت طبع مبارک مرحمت نمود من خیال تغییر لقب نداشتم امتنان به امر کرده لقب مزبور را قبول نمودم .

اسدالله خان 4ذیقعده 1308 /21 خرداد 1270 همراه با نامه ناصرالدین شاه از تهران راهی استانبول شد . شاه طی نامه ای او را به سلطان حمید خان ثانی چنین معرفی می کند:

این اوقات که سفیرکبیر سابق را به دربار دولت خودمان احضار نمودیم ، انتخاب مأمور جدیدی برای اقامت آن دربار شوکتمدار مقتضی گردید ، ... از آنجایی که حفظ استحکام بنیان مودت و یک جهتی دولتین علیتین زایداً علی ماسبق منظور نظر مودت ما است ، برای حصول این مقصود لازم دانستیم ، شخص مجرب و امینی که از مقاصد قلبیه ما خبیر و بصیر بوده بر طبق نیات حسنه ما رفتار نماید ، انتخاب نماییم . لهذا جناب ... میرزا اسدالله خان ناظم الدوله را که از موثقین حضور و معتمدین درگاه سعادت گنجور ماست به سمت سفیرکبیری منتخب و مأمور به اقامت آن دربار کثیرالاقتدار نموده ، امیدواریم موافق دستورالعمل شفاهیه و مکنون خاطر ما رفتار نماید ... .

گویا اوضاع کار در سفارت خیلی مطلوب ناظم الدوله نبوده چون دو سال بعد از انتصاب «خیال استعفا»16 داشته است با تمام نارضایتی ها او به مدت چهار سال در عثمانی خدمت کرد و در4 محرم 1313 / 6 تیر 1274 به فرمان شاه به تهران احضار شد.

پس از بازگشت میرزا اسدالله خان ناظم الدوله در ربیع الاول 1314 / مرداد 1275 به حکومت فارس منصوب و با گرفتن "« یک ثوب پالتو ترمه کشمیری به انضمام سردوشی الماس از نمره اول » راهی شیراز شد. وقتی امین الدوله در 1315ق/1276ش به صدارت رسید عبدالحسین میرزا فرمانفرما را از وزارت جنگ خلع کرد و چون « ماندن فرمانفرما را در تهران به طرز بیکاری صلاح ندیدند ... مقرر شد به فرمانفرمایی فارس برود».  و ناطم الدوله راهی تهران شد . پس از آمدن به دارالخلافه در 12 محرم 1316 بعد از عزل امین الدوله او به وزارت عدلیه منصوب شد.

و از طرف شاه «به یک ثوب خرقه ترمه بطانه خز شمسه مرصع از درجه اولی مخلع و ممتاز گشتند.» میرزا اسدالله خان ناظم الدوله در خرداد 1277 پس از میرزا عبدالوهاب خان نظام الملک حاکم تهران شد .  پس از یک سال خدمت در این سمت استعفا کرد و در ربیع الثانی 1317 / مرداد 1278 به ریاست دارالشورای کبرا منصوب شد . سمتی که فقط « لفظ» بود و هیچ گونه ریاست و فعالیتی را در واقعیت نداشت . این دارالشورا با وجود صدراعظم عملاً کاری از پیش نمی برد زیرا هیئت وزرا زیر نظر او فعالیت می کرد و رئیس این مجلس کار خاصی انجام نمی داد و فقط عنوان صوری بود . شخص ناظم الدوله به این قضیه آگاه بود و برای اینکه افرادی امثال او کنار گذاشته نشوند این مناصب به آنها داده می شد.  به هر صورت مظفرالدین شاه طی صدور دستخطی به صدراعظم ناظم الدوله را به این سمت منصوب کرد :

جناب مستطاب صدراعظم ! چون اداره مجلس محترم دارالشورای کبرا از ادارات معظمه و امورات مهمه دولت قوی شوکت و فی الحقیقه نظم صوری و معنوی دولت و ملت و مقام حل مسائل معضله و مشکله و برترین مصادر رموز دولتی و بالاترین مواقع ظهور خیر و صلاح ملتی و مخصوصاً محل دقت نظر همایون ما است و باید کسی را به ریاست این مجلس محترم بگماریم که در حقیقت در آن مجلس به جای ید قادر و عین ناظر خود بگذاریم و به تمام صفات جان نثاری متصف و به دقایق امور دولتی و خدمتگزاری آگاه و واقف و محل وثوق و اعتماد باشد ، لهذا میرزا اسدالله خان ناظم الدوله را که دارای این صفات و مجرب و مهذب و محل اقصی درجه اعتماد ما ،من جمیع الجهات می باشد به ریاست مجلس دارالشورای کبرا منتخب و منتصب فرموده به صدور این دستخط مرحمت نمط خودمان بر مدارج ارتقای شئون چاکری او افزودیم ... . 
 ریاست دارالشورای کبرا آخرین شغل او بود . نظام السلطنه مافی در وقایع 1318 ق می نویسد : «ناظم الدوله هم به مرض فلج مبتلا شد، اذن سفر فرنگ گرفت برای معالجه .» مشخص نیست که او به فرنگ رفت یا خیر، ولی در سن 67 سالگی در 1319ق/ 1280ش فوت کرد و در آرامگاه خانوادگی در شهر قم مدفون شد .

ناظم الدوله در هنگام فوت هفت اولاد داشت. همسر او سیده حاجی بگم خانم دختر حاجی سیدمهدی قاضی تبریزی از بزرگان و معاریف شهر تبریز بود. پسرانش حسین ، رضا ، حسن و یحیی که پس از فوت پدر ،ملقب به ناظم الدوله شد و دخترانش آسیه سلطان(قدس الدوله) زیبا ( کشورالدوله) و عفت خانم بودند.