تفکّر؛ دریچه‌ای به سوی رمضان الکریم
دوری از گناه
در خطبه معروف پیامبر قبل از ماه مبارک رمضان، بعد از سفارشات پیامبر نسبت به فضیلت این ماه و نیز عبادات در آن، امیر المومنین علیه السلام که در آن جلسه حضور داشتند بر خاستند و پرسیدند:«یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْر [2] یا رسول اللَّه كدام عمل در این ماه بهتر است» پیامبر اکرم در جواب او فرمودند:« یَا أَبَا الْحَسَنِ أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل [3] اى أبو الحسن بهترین عمل در این ماه ورع از محارم [کارهای حرام] خداى عز و جل است».
"ورع" آن قسم از تقواست که در آن انسان نه تنها از گناهان بلکه از تمامی امور شبهه‌ناک نیز خودداری و پرهیز کند. هر کاری که از انسان سر می‌زند (حتّی گناه!) پشتوانه‌ای از استدلال _هر چند سست _ دارد لذا هر چه تفکّر انسان بیشتر باشد استدلال‌های قوی‌تر و محکم‌تری برای انجام کارهای خود می‌یابد. برای اینکه انسان در ماه مبارک رمضان که ماه تمرین خودسازی است خود را ملزم به "ورع" و ترک گناهان و نیز دوری از امور شبهه‌ناکی که احتمال ایجاد زمینه برای گناه در آن‌ها وجود دارد،کند؛ باید هر چه بیشتر در مورد امور خود تفکّر کند. تفکّر در اینکه از کجا آمده‌ام آمدنم بهر چه بود؟ به کجا می‌روم آخر؟
خلاصه مطلب اینکه در روایتی از امام حسین علیه السلام نحوه تأثیر تفکّر در دور شدن انسان از گناه را به وضوح مشاهده می‌کنیم. داستان از این قرار است که:« مردى خدمت حضرت امام حسین علیه السلام رسیده؛ گفت: "من شخصى گناهكارم كه نمی‌توانم خود را از معصیت نگه‌دارم مرا پند و اندرزى بده. حضرت فرمود: "پنج كار را انجام ده بعد، هر گناهى مایلى بكن: اول؛ از رزق روزى خدا نخور هر گناهى مایلى بكن. دوم؛ از ولایت خدا خارج شو هر گناهى میخواهى بكن. سوم؛ جایى را پیدا كن كه خدا ترا نبیند هر چه میخواهى بكن. چهارم؛ وقتى ملك الموت براى قبض روح تو آمد جلوگیرى از او بكن هر گناهى میخواهى بكن. پنجم؛ وقتى مالك دوزخ تو را داخل جهنم كرد داخل نشو هر گناهى مایلى انجام ده».[4]
حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام در این روایت روش تفکّر در امور را به زیبایی هر چه تمام‌تر جلو دیدگان ما قرار می‌دهند. واقعا این روایت خیلی زیبا، ساده و در عین حال بسیار عمیق و کاربردی است. به زیباترین شکل ممکن نحوه کار بر روی نفس امّاره و کنترل آن، چه برای عارفان و متّقین؛ و چه برای توبه کنندگان نشان داده شده است.
شوق ارتباط
ارتباط با خداوند نیازمند شوق است. اصولا اشتیاق در معنویّات نیازمند پشتوانه‌ای از معرفت است و قطعا معرفت نیازمند تفکّر است. تفکّر در چه چیز؟ تفکّر در جایگاه خود در دنیا و عُمر و فرصتی که هر لحظه کوتاه‌تر می‌شود. امام صادق علیه السلام می‌فرماید:« اَفضَلُ العِبادةُ اِدمانُ التَّفکُّرفی اللهِ و فی قُدرَتهِ [5] برترین عبادت مداومت نمودن بر تفکر درباره خداوند و قدرت اوست» و نیز هم ایشان فرمودند:« فِکرَةُ ساعَةٍ خَیرٌ مِن عِبادَةِ اَلفِ سَنَةٍ [6] یک ساعت اندیشیدن در خیر و صلاح از هزار سال عبادت بهتر است». چرا مداومت بر تفکّر در مورد خداوند با فضیلت‌ترین عبادت است و چرا یک ساعت اندیشیدن در تشخیص مصلحت از هزار سال عبادت باارزش‌تر و بهتر اس؟!
جواب اینکه؛ در این دو روایت باید دقّت خود را در مورد "اثر تفکّر" متمرکز کنیم چرا که اثر تفکّر، تشخیص کار درست از نادرست است و مداومت بر روی تفکّر باعث خواهد شد که انسان هیچ گاه در تشخیص حقّ اشتباه نکند و این، رمز بقاء و استقامت در صراط مستقیم است. در روایت دوم نیز اثر تفکّر، بر انتخاب راه درست است. زیرا گاهی اگر هزار سال انسان عبادت کند امّا چون راه درست را نمی‌شناسد و در تاریکی قدم برمی‌دارد این همه عبادت نیز به کار او نخواهد آمد او را به سرمنزل مقصود نمی‌رساند. به عبارت بهتر تنها عبادتی نجات‌بخش و تقرّب‌بخش است که با بصیرت همراه باشد وگرنه به سقوط انسان خواهد انجامید.
کنترل فکر
همچنان‌که تفکّر صحیح اثر مستقیمی بر روی ارتباط کیفی و کمّی انسان با خدوند متعال دارد جالب است که بدانیم خود صحّت و سلامت تفکّر انسان نیز در گرو دوری از گناه و رعایت تقوای الهی است. به این معنا که اگر کسی به فکر گناه باشد دیگر فکر مستقیم و سالمی نخواهد داشت و فکری که سالم نباشد راه درست را به انسان نشان نخواهد داد. امام صادق علیه السلام می‌فرماید:« الْقَلْبُ حَرَمُ اللَّهِ فَلَا تُسْكِنْ حَرَمَ اللَّهِ غَیْرَ اللَّه [7] دل حرم خداوند است، پس در حرم خدا كسى غیر از خداوند را جاى ندهید». قلب به معنای فکر است و فکری که توجّه به گناه دارد دیگر به سعادت راهنمایی نمی‌کند و نجات‌دهنده انسان نیست.
نتیجه اینکه؛ ماه مبارک رمضان ماه دوری از گناهان و خودداری از موارد شبهه‌ناک و نیز ماه ارتباط با خدا به وسیله مناجات‌ها، نمازها، دعاها، تلاوت‌ها و... است و این مهمّ، نیازمند پشتوانه فکری است که جز با تفکّر در خلوت‌های معنوی به دست نخواهد آمد. امام مجتبی علیه السلام نیز ریشه تمام خوبی‌ها را تفکّر دانسته و می‌فرمایند:« اُوصیکُم بِتَقْوَی اللهِ وَ إدامَةِ التَّفکُّرِ، فَإِنَّ التَّفکُّرَ أَبُو کُلَّ خَیْرٍ وَ اُمَّهُ [8] شما را به تقوای الهی و اندیشیدن مدام سفارش می‌کنم، زیرا که اندیشیدن پدر و مادر همة خوبی‌هاست». این روایت به خوبی پرده از راه سلامت فکر که همان هم‌جواری آن با تقوای الهی است بر می‌دارد.
در ماهی که هر خوبی بیشتر از زمان‌های دیگر پاداش دارد؛ پیش به سوی تفکّر و اندیشیدن قبل از آن که فرصت بگذرد! با تقوا، تفکّر خود را درمان کنیم.
پی‌نوشت ها:
[1] تحف العقول، ص442
[2] أمالی الصدوق، ص 95
[3] همان
[4] ترجمه جلد هفدهم بحار، ص 115
[5] کافی،ج2،ص55
[6] مصباح الشریعه،ص114
[7] بحار الأنوار، ج67، ص 25
[8] مجموعه ورام، ج ۱، ص ۵۲
